0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

9.3. Turkiston general-gubernatoriigining ma’muriy tuzilishi
1867-yilda Rossiya Imperiyasi harbiy vaziri D.Milyutin, Imperator 
maslahatchisi V.Girs tomonidan “Turkiston o'lkasini boshqarish tartibi 
haqida Nizom” loyihasini tuzildi va amalda kuchga kirdi. Unga ko‘ra 
o‘lkada mutlaq hokimiyat general-gubernator qo‘lida to‘pIandi. 
Turkiston general-gubematori etib fon Kaufman (1967-1881) tayinlandi. 
Turkiston general-gubernatorligi dastlab tashkil etilganda uning 
tarkibiga ikkita viloyat Sirdaryo (markazi - Toshkent) va Yettisuv 
(markazi - Verniy (hozirgi Olma-Ota)) kirgan. Turkiston general- 
gubernatoriigining viloyatlarga bo‘linishi tabiiy-geografik va aholining 
iqtisodiy shart-sharoitlarini o'rganish asosida emas, balki o‘lkani bosib 
olish jarayoni bilan bog‘liq holda amalga oshirildi.O'rta Osiyoning 
hududlari kengroq bosib olinishi natijasida Turkiston general-
ill

---

gubematorligi tarkibida XIX asr oxirlariga kelib besh viloyat tashkil 
etildi. Sirdaryo (1867), Farg‘ona (1876), Samarqand (1868), Yettisuv 
(1867), Kaspiyorti (1881) viloyatlarini shaxsan imperatoming o ‘zi 
tayinlagan harbiy gubematorlar boshqarardi.
Turkiston 
general-gubematori 
o‘lkani 
boshqarishda 
keng 
vakolatlarga ega edi, harbiy okrug qoshinlari qo‘mondoni, bosh mirshab, 
bosh prokuror bo‘lgan . U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya Imperator 
agentligi orqali, Xiva xonini esa Amudaryo bolimi boshlig‘i orqali 
nazorat 
qilib 
turgan. 
Rossiya 
Imperiyasi 
Turkistondagi
mustamlakachilik siyosatini takomillashtirib bordi. Ushbu maqsadda 
1886-yil 12-iyunda “Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risida Nizom” 
qabul qilindi.
Ushbu Nizomga muvofiq Turkiston general-gubematorligining 
ma’muriy boshqaruvi yangi idora - Turkiston general-gubematori 
Kengashi bilan to‘ldirildi. Viloyat harbiy gubematorlari, general- 
gubemator devoni boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabi 
boshlig‘1 bu Kengashning doimiy a’zolari hisoblanishgan. General- 
gubematorlik Kengashi va to‘rt bo‘limdan iborat mahkama tuzildi. 
Birinchi bo'lim ma’muriy va nazorat, ikkinchisi moliyaviy-xo‘jalik, 
uchinchisi soliq va shaharlar mablag‘lari ishlarini boshqargan. 
To‘rtinchisi maxsus bo‘lim deb atalgan.
Turkiston general-gubematorligi viloyatlarga, viloyatlar uezdlarga, 
uezdlar esa volostlarga, volostlar uchastkalarga, uchastkalar esa 
oqsoqollar boshqaradigan hududlarga bolingan. Uyezd boshlig‘i 
ma’muriy, politsiya, harbiy hokimiyatlarni o‘zida birlashtirgan, 
odamlarga jarima solishi, 7 kungacha hibsda saqlashi mumkin bo’lgan. 
Uchastka boshliqlari ham odamlarga jarima solishi, 3 kungacha hibsda 
saqlab turishi mumkin bo‘lgan.
Mustamlakaehilar 
Toshkent 
shahrini Turkiston 
general-
gubematorligining ma’muriy markazi etib tanlashdi. Ma’muriyat 
Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, tanlangan joydagi mahalliy 
aholini ko‘chirib, Rossiyadan kelganlar yashaydigan uylar, kochalar, 
oromgohiar qurdilar. Shaharning bu qismi yangi shahar deb ataldi 
(shaharni hokim boshqargan). Eski shaharning, ya’ni mahalliy aholi 
yashaydigan qism aholisining rus aholisi yashaydigan shahar qismiga 
otishi ta’qiqlangan edi.
1877-yilda Toshkentda “Shahar Nizomi” joriy etilgan bo‘lib, unga 
ko‘ra shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Toshkent shahar Dumasi 
farmoyish beruvchi organ bo‘lib, uni shahar hokimi - oqsoqol 
: 
112

---

boshqarardi. Turkiston general-gubematori tomonidan Duma oqsoqoli 
(golova) etib shahar hokimi, polkovnik E.P.Pukalov tayinlandi. Noiblar 
orasidan ijro etuvchi hokimiyat - shahar boshqarmasi (mahkamasi) 
tuziladi.
Rossiya Imperiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va 
majbur qiluvchi tashkiloti politsiya idorasi boiib, u katta vakolatlarga 
ega edi. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bog'ini sud 
organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil ko‘rinishga ega bo‘lib, ular sudlar 
va xalq sudlari deb atalgan. Ulaming birinchisi mustamlakachilik 
shaklida bolsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi 
edi.
Rossiya imperiyasining 1886-yilgi “Nizom”i oMkaga rus aholisini 
ko‘chirib keltirish yo‘li bilan o’lkani ruslashtirish harakatini qonunan 
mustahkamlab, unga siyosiy tus berdi. Ko‘chib keluvchi har bir oilaga 
10 tanobdan ham bo‘lmagan yer ajratish belgilandi. 15 yil davomida 
(1875-1890) Turkistonga 1300 oila ko‘chib kelib joylashdi.