0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

8.7. Xonliklarda madaniy holat 
'
O'tgan sulolalar kabi mangritlar, qo‘ng‘irotlar, minglardan chiqqan 
namoyandalar ham o‘z davri va doiralarining o'qimishli shaxslari 
borigan. Masalan, Qo‘qon xoni Umarxon “Amiriy”, malika Mohlaroyim 
“Nodira”, “Komila”, “Maknuna”, Xiva xoni Muhammad Rahimxon II 
“Feruz”, uning akasi Otajon Toria Murod “Murodiy” taxallusida she’rlar 
bitgan. Abulg‘oziy Bahodirxon “Shajarayi turk”, “Shajarayi tarokima” 
kabi o‘zbek tilida asarlar yozgan. Fazlry, Mushrif, G‘oziy, Afsus, Sodiq, 
Xijolat, Hoziq, Xotif, Mahmur, Gulxaniy kabi etuk qalam sohiblari 
Farg‘ona vodiysida yashab ijod qilgan. Shuningdek “Afzal at-tavorix”, 
“Tarixi Umarxon”. “Risolayi askariya”, “Muntaxab at-tavorix”, “Tarixi 
Shohruxiy”, “Tarixi jahonnamoy”, “Xulosat al-axbor”, “Tasnifi g‘arib” 
kabi boshqa ko'plab tarixiy asarlar ham xuddi shu davrda Qo‘qon 
xonligi doirasida yaratilgan. 0 ‘sha davrdagi tarixiy asarlar orasida 
Toshkentning yangi tarixiga bagrishlangan “Tarixi jadidai Toshkand” 
kitobi ham yozilgan.
Buxoro amirligida ham tarix yozishlik harakati to‘xtamagan. Bu 
yerda “Tuhfat al-xoniy”, “Tarixi amir Haydar”, “Fathnomayi sultoniy”,
104

---

“Mang‘itlar xonodoni saltanati qisqacha tarixi”, “0 ‘zbek nodshohlari 
zikri”, “Tarixi salotini mang‘itiya, o‘zbakiya va ashtarxoniya” kabi 
asarlar yaratilgan.
Xiva ham tarixiy asarlar bitish borasida о ziga xos markazga 
aylangan. Zikr qilingan “Shajarayi turk”, “Shajarayi tarokima”, 
Munisning “Firdavs aliqboi”, Ogahiyning “Riyoz ad-davla”, “Zubdat at- 
tavorix”, “Iqboli Feruziy”, Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy”, 
“Xorazm tarixi”, “Jome al-voqeoti sultoniy”, “Gulshan ad-davlat”, 
“Iqboli Feruziy” asanarining yozilganligi eng katta dalildir. Xivalik 
tarixchilar Mirxond, Xondamir, Yazdiy, V.osifiy, Rashididdin, Binoiy, 
Sa’diy, Nizomiy, Xisraviy, Nosiriy, Darvisb Ahmad, Mas’udiy asarlarini 
arab va fors tillaridan o‘zbekchaga o‘girganlar. Xiva olimlari va 
tarixchilari o‘z asarlarini yangi o‘zbek tilida yozib, tarixshunoslikka 
katta hissa qo'shganlar. Xiva xonligida doston kuylovchilar -
“baxshilar” ko‘p bo‘lgan. Bu xonlik hududida turkmanlar, qoraqalpoqlar 
ham yashashgan. Ularda ham “baxshilar” boTgan. Ular o‘z baxshilarini 
j i rl ovch i 1 ar deb atagan,
Xullas, xonliklar davrida ajdodlar sun’iy sug‘orish ishlari, qurilish, 
dehqonchilik, hunarmandchilik, fan va madaniyat, savdo, tashqi aloqalar 
(Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Xitoy, 
Rossiya va boshqalar) 
masalalarida to‘xtab qolmaslik harakatlarini qilgan. Undan oldingi 
o'tmish madaniyatini nazarda tutsak, kelayotgan fan va texnika asrida 
taraqqiyotning oldingi saflarida turishlari uchun ularning potensial 
imkoniyatlari bor edi. Ammo davlat siyosatida, yakkahukmdorlik 
asosida qurilgan ijtimoiy-siyosiy tizimdagi yetakchi kuchlarxon-u 
amirlar, bek-u amaldorlar faoliyatida ana shu zamonaviy taraqqiyot 
asoslarining inkor etilishi, ulardan milliy manfaat yolida foydalana 
bilmaslik, o‘z tor doiralarida o‘ralashib qolishlik, dunyo miqyosida 
fikrlashning yo‘qiigi pirovardida qimmatga tushdi.