0 ‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatisiyalarini rivojlantirish vazirligi

8.5. Qo‘qon xonligi
XVII asr oxiri-XVIII asr boshlarida Buxoro xoniigida ichki nizolar 
tufayli markaziy hokimiyat zaifiashgan. Xonlik tarkibiga kirgan 
viloyatlarda mustaqiilikka intilish kuchaygan. Natijada 1709- yii 
Farg'ona vodiysida Qo‘qon xonligi vujudga kelgan. Unga minglar 
urug‘idan bo‘lgan Shohruxbiy asos solgan. Bu davlat tarkibiga dastlab 
Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning 
atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga 
harbiy yurish qilinib Xo‘jand (1725), 0 ‘ratepa (1726), Samarqand 
(1732) egalianadi. Abdulkarimbiy davrida 1746- yil qalmoqlar Farg‘ona 
vodiysiga hujum qilib, Olsh, Andijon, Marg’ilon kabi shaharlarini 
egallab, Qo‘qonni qamal qilgan. Qo’qonliklarga yordamga kelgan 
0 ‘ratepa hokimi Fozilbiy qo‘shinlari bilan birgalikda ularni Farg‘ona 
vodiysidan quvib chiqarishgan. Norbo‘tabiy davrida Chust va 
Namangan beklarining mustaqillik uchun ko'targan g’alayonlari 
bostirilgan. Bu davrda mamlakatda sug’orish inshootlari barpo qilinadi, 
savdo va hunarmandchiiik, qishloq xo‘jaligi rivoj topadi va mamlakatda 
arzonchilik bo‘ladi.
Norbo’tabiyning o ‘g ii Olimbek hukmronligi davrida Qo’qonning 
siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot o’tkazilgan, 
Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi 
savdoga ham e’tibor kuchaytirilgan. 1805- yi! davlat rasman Qo‘qon 
xonligi deb e’lon qilinib, Olimbek "xon" unvonini olgan, Olimxonning 
markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari 
ayrim zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. 
Natijada, ular Olimxonning safardaligidan foydalanib, 1810-yil 
Qo’qonda “Olimxon Toshkentda o‘idi”, degan mish-mish tarqatishadi va 
uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, 
Qo’qonga yo‘l oladi, biroq u Oltiqush mavzesida otib o’ldiriladi.
98

---

Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mastahkamlash va 
kengaytirish choralari ko‘ri!gan. 1815-yil Buxoro xonligiga qarashli 
Turkiston, 1817-yil esa 0 ‘ratepa bosib olingan. Sirdaryo bo‘yida bir 
qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug‘orish inshootlarini 
kengaytirish, kanallar qazish, masjid va rnadrasalar qurishga e’tibor 
berilgan. Xususan, Qo‘qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, 
Avliyoota (hozirgi Taroz shahri)da masjid va rnadrasalar qurilgan. 1821- 
yilda Chimkent va Sayramda ko‘tarilgan qo‘zg‘olon bostirilgan. 
Umarxon hukmronligi davrida Qo‘qon xoniigida fan, adabiyot, san’at 
rivojlangan. Bunda uning sevimli xotini mashhur o‘zbek shoirasi 
Modirabegimning xizmati katta bo‘lgan. Umarxonning o‘zi ham 
o‘qimishli kishi boiib, "Amiriy" taxallusi bilan o‘zbek va tojik tiliarida 
g‘aza!lar yozgan. Umarxon vafotidan so‘ng uning 12 yoshli o‘g ‘li 
Muhammad Alixon taxtga o‘tirgan. Xon yosh bo‘lganligi uchun davlatni 
dastlabki 
davrda onasi Nodirabegim boshqargan. Nodirabegim 
madaniyat va san’atni rivojlantirishga alohida e’tibor bergan.
1829-yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh ko’targan 
musulmon aholiga yordam berish uchun Muhammad Alixon qo‘shin 
tortib b'organ. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta 
shahridan soliq olish huquqini berishga majbur bo‘lgan.
Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy 
Oloy tog‘ etagidagi Qorategin, Darvoz, Shug‘non, Ro'shon, Viohon 
bekliklarini bo’ysundirgan. Bu davrda xonlikda sug‘orish ishlari 
kengaytirilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi 
iqtisodiy-savdo aloqalari ham yaxshilangan.
1840-yil Buxoro amiri Nasrulla bilan yuz bergan urushda 
Muhammad Alixon yengilib, Xo‘jandni amir Nasrullaga topshirishga va 
o‘zini uning noibi deb tan olishga majbur bo‘lgan. Ammo Buxoro- 
Qo‘qon munosabatlari bundan keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841- 
yil noyabr oyida Muhammad Alixon o‘z ukasi Sulton Mahmud 
foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir 
Nasrulla Qo’qonga bdstirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu 
qirg‘inbarot davomida Muhammad Alini, uning ukasi Sulton 
Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlami 
qatl ettiradi.
Amir farmoni bilan Qo‘qon xonligi Buxoro noibi tomonidan 
boshqarila boshlangan. Amir noibi xonlik aholisiga og‘ir soliqlar 
yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida qo‘qonliklar qo‘zg‘olon ko‘tarib, 
amir Nasrullaga sodiq kishilaming 
ko‘pchi!igini o‘ldiradi va
99

---

Norbo‘tabiyning ukasi Hojibekning o‘g‘li 
Sheralini xon qilib 
ko‘tarishadi. Bunt eshitgan Buxoro amiri Qo‘qonga qo‘shin tortib o‘z 
hukmronligini qayta o‘rnatish uchun uni qamal qiladi. Biroq qamalning 
qirqirichi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro hududiga qilgan 
hujurni haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur boMgan. 
Natijada, Xo'jand, Tashkent kabi ko‘pgina hududlari yana Qo‘qon 
xonligi ixtiyorida qoladi.
Sheralixonning (1842-1845) taxtga o'tirishida ko‘makchi va 
xayrixoh bo‘lgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib 
tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shug‘ullangan va 
xon qo‘shinlarining tarkibini ko‘proq qipchoq yigitlari bilan toidirgan. 
Musulmonqul o‘z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o‘z ta’sirini 
o‘tkazishga intilgan, ammo xon bunga yo‘l qo‘ymagan. Musulmonqul 
xondan norozi bo‘lib, boshqalarning qo‘li bilan suiqasd uyushtirishga 
harakat qiladi. 1845-yil 0 ‘shda xonning soliq siyosatiga qarshi 
qo‘zg‘olon boshlanadi. Musulmonqul tarafdorlari Olimxonning o‘g‘li 
Murodbekni Qo‘qonga taklif qilib taxtga o‘tqazganlar.
Sheralixon esa o'ldirilgan. Musulmonqul 0 ‘shdan Namanganga 
kelib qizini Sheralixonning o‘g‘li Xudoyorga turmushga beradi va u 
bilan Qo‘qonga kelib, Murodxonni o'ldirib, yosh Xudoyomi xon deb 
e’lon qiladi. Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib, xonlikni 
deyarli mustaqil ravishda o‘zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga 
ulashib 
beriladi. 
Xudoyorxon 
taxtda 
mustahklanib 
olgach, 
Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u 
mingboshilikdan bo‘shatiladi. Zodagonlar qipchoqlardan qutulish yo‘lini 
axtarib Xudoyorxonni o‘zlari taraftga og'dirib, 1853- yil qipchoqlar 
qirg‘inini boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl 
qilingan.
Biroq Qo‘qon xonligida o‘zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, 
qisqa vaqt ichida xonlar bir necha marta almashganlar. Qo‘qon xonligida 
quyidagi mansablar mavjud bo‘lgan: mingboshi, otaliq, shayxulislom, 
qozikalon, qushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og‘asi, 
inoq, shig‘ovul, to‘qsoba, miroxur, qorovulbegi va boshqalar.
Qo‘qon xonligida quyidagi harbiy unvonlar mavjud bo‘lgan: 
mingboshi-odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin 
ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o‘nboshi, zambarakchi va bulardan 
tashqari boshqa turli harbiy mansablar ham bo‘lgan. Qo‘qonda yashagan 
sarboz va to‘pchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy 
tasarrufida bo‘lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o‘z qismiga
too

---

harakatdagi qo‘shinning hamrna sarbozlarini qabul qilgan, unga 
vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh 
qo‘mondon)ga topshirardi.
XIX asrning 1-yarmida Qo‘qon xonligi shimolda Rossiya bilan 
(ular o‘rtasida katta cho‘l zonasi bor edi); g‘arbda Xiva va Buxoro bilan; 
janubda Qorategin, Darboz va Ko‘lob; sharqda Sharqiy Turkiston bilan 
chegaradosh edi.
Qo‘qon xonligi aholisining soni 3 mln.ga yaqin edi. Rossiya 
Imperiyasi qo‘shinlari uning shimol-g‘arbiy viloyatlarini bosib olgach, 
xonlik hududi ancha qisqarib, asosan, Farg‘ona vodiysi bilan cheklanadi 
va aholi soni taxm. 2 mln.ga tushib qoladi. Qo‘qon xonligining aholisi, 
asosan, 
o‘zbeklar, 
tojiklar, 
qirg‘izlar, 
qozoqlar, 
uyg'urlar, 
qoraqalpoqlardan iborat edi.
Qo‘qon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish 
turli xil bo‘lgan. Xonlikka qarashli bo‘lgan yerlar amlok yerlar, vaqf 
yerlari, mulki xiroj va mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar 
o‘rtasida yakka dehqon xo‘jaligi ham rivojlangan. 0 ‘z yerlaridan 
ajralgan kambag‘al dehqonlaming ko‘pchiligi yirik yer egalari qo‘lida 
chorakorlik qilgan. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv 
bilan ta’minlanganligiga qarab belgilangan.
Qo‘qon xonligi hayotida savdo-sotiq muhim o‘rin egallagan. U 
ichki va tashqi savdoga bo‘lingan. Aholi o‘zining ehtiyojlarini asosan 
o‘z xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Qo‘qon, Marg‘ilon va 
Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, 
chit, bo‘z va boshqalar to‘qilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik 
tarmoqlarida xo‘ja!ik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, 
qurol-yarogiar, zargarlik buyumlari, qog‘ozlar ishlab chiqarilgan. 
Qo‘qon xonligidan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, 
gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. Tashqi mamlakatlardan esa 
turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar 
keltirilgan.
Qo‘qon xonligining XV1II-XIX asrlar 1-yarmida kechgan madaniy 
hayotida ham birmuncha ijobiy o‘zgarishlar yuz bergan. XIX asrda 
xonlikda tarixnavislik rivojlangan. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy 
asarlar fors va arab tillaridan o‘zbek tiliga tarjima qilindi va yangi 
kitoblar yozildi.
ХГХ asr boshlarida shakllangan Qo‘qon adabiy muhiti ham 
xonlikning 
madaniy 
hayotida 
katta 
o‘rin 
tutgan. 
Qo‘qon 
hukmdorlarining bir qancha namoyandalari temuriylar an’anasini davom
lot

---

ettirib, o‘zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug‘ul!anib, bu sohani ravnaq 
toptirishga katta sa’y-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo‘qon 
xonlaridan Umarxon (1810-1822) va Muhammad Alixon (1822-1841) 
davrlari yaqqol ajralib turadi.
Umuman olganda, XIX asrning o'rtalariga kelib, 0 ‘rta Osiyo 
xonliklarida adabiyot va tarixshunosiik bilan bir qatorda matematika, 
tibbiyot, geografiya, astronomiyaga oid hamda diniy asarlar yaratilgan. 
Bu xonliklarda rassomchilik va hattotlik ham o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. 
Bu davrning madaniy hayotida dorbozlik, askiya, qo‘gdrchoq teatri, 
masxarabozlik ayniqsa, bastakorlik rivojlangan.
Qo‘qon xonligining barcha bekliklarida madrasa, maktabxonalar 
mavjud bodgan. Xonlikda me’morlik ayniqsa rivojlangan. 1842-yil 
Qo‘qon shahri atrofi yangi mudofaa devori bilan o ‘rab olingan. Uning 
12 ta darvozasi bodgan. Shuningdek, Toshkent, Andijon, Namangan 
kabi shaharlardagi shu davr me’moriy yodgorliklarini ko‘rsatish 
mumkin.