Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Юқори мустаҳкам бетон деб, маркаси энг катта бўлган порт­
ландцемент, ювилган тоза қум ва маркаси М 1200— 1400 га тенг 
бўлган чақиқ тошни қориштириб олинган сунъий тошга айтилади. 
Юқори мустаҳкам бетон маркаси М 600— 1000 дан кам бўлмаслиги 
керак. Сув цемент нисбати 0,27—0,45 дан ошмаган қуюқ ва бикр 
бетон қоришма қолипга жойлангандан кейин тебратма юк боси- 
мида икки босқичда зичланади. Агар бетон қоришмага суперплас­
тификатор қўшилмалари қўшилса, унинг мустаҳкамлигининг ор­
тиши билан зичлаш сифати ҳам яхши бўлади. Маркаси 400 га тенг 
бўлган бетон ўрнига юқори мустаҳкам бетон ишлатилса, пўлат ар- 
матурани 10— 12 %га, бетон қоришмани эса 10—30 %гача тежаш 
мумкин.
Ўтга чидамли бетонлар. Саноат хумдонларининг ички сирти, 
темир рудасини эритадиган ва сопол буюмларни пиширадиган хум­
дон деворлари, қуришда ишлатиладиган бетонлар юқори ҳарорат 
таъсирида бўлади. Аммо, оддий цемент асосида тайёрланган бун­
дай бетон \арорат 450°С дан ошгандан кейин, аста-секин бузила 
бошлайди. Чунки бетоннинг қотиши жараёнида ажралиб чиққан 
кальций гидрооксиди билан гидросиликатлар ва кристалл жинсли 
тўлдиргичлар юқори ҳароратда кенгаяди. Натижада, бетон дефор- 
мацияланиб, унда дарзлар ҳосил бўлади.
Ўтга чидамли бетон тайёрлашда боғловчи сифатида гилтупроқ 
цемент, турли қўшилмалар қўшилган портландцемент, ўтга чи­
дамли лой, суюқ шиша ишлатилади. Юқори ҳароратда (500°С дан 
юқори) ҳам таъсирланмайдиган домна тошқоли сопол буюмлар­
нинг майдаси, тоғ жинсларидан базальт, диабаз, андезит кабилар 
тўлдиргич вазифасини ўтайди. Ўтга чидамли енгил бетонлар тайёр­
лашда кам ҳажмий массага эга бўлган пемза, тошқол, кўпчитил- 
ган гил (керамзит), перлит, асбест каби тўлдиргичлар ишлатилади. 
Ўтга чидамли бетон 1700°С дан юқори ҳароратга ҳам чидаши керак. 
Зичлиги 1600—2600 кг/м3 бўлган бу турдаги бетоннинг ишлаш жа- 
раёнидаги мустаҳкамлиги 5—25 МПа ни ташкил этади. Ўтга чи­
дамли бетон тайёрлаш зарур бўлганда ашёлар миқдорини қуйида- 
гича олиш мумкин (оғирлик ҳисобида):
1. Боғловчи портландцемент бўлганда: цемент 1 қисм, туйилган 
домна тошқоли 0,3 қисм, ғишт қуми 2 —2,5 қисм, чақилган ғишт 
2—2,5 қисм. Бундай бетоннинг ўтга чидамлилиги 900— 1000°С.
2. Боғловчи ўтга чидамли лой бўлганда: лой 1 қисм, суюқ шиша 
(зичлиги 1,32— 1,38) 0,02 қисм, шамот кули 2—2,5 қисм, чақилган 
шамот 2—2,5 қисм. Бундай бетоннинг ўтга чидамлилиги 1500— 
1700°С.
345

---

3. 
Боғловчи суюқ шиша бўлганда: суюқ шиша 1 қисм, суюқ 
шишага қўшиладиган кремний-фторли натрий 5— 10 % (шиша мас- 
сасига нисбатан), туйилган шамот 1,5 қисм, ғишт қуми 2 қисм, 
чақилган ғишт 2,5 қисм. Бундай бетоннинг ўтга чидамлилиги 1 ООО-
l l 00°С.
Портландцемент асосида олинадиган юқори ҳароратга чидам­
ли бетон таркибига туйилган фаол қум-тупроқ ( S i0 2) қўшилади. 
Юқори ҳароратда (/= 7 0 0 —900°Сда) ажралиб чиқадиган зарарли 
СаО фаол қум-тупроқ ( S i0 2) билан кимёвий реакцияга кириши­
ши ҳисобига унинг чидамлилиги ортади. Тошқол-портландцемент 
асосида олинган бетон 700°С ҳарорат таъсирида бузилмайди. Юқори 
ҳарорат таъсирида ҳамда нордон муҳит шароитида (мўркондан чи- 
қаётган тутунда олтингугурт ангидрид буғи бўлади) портландце­
мент ва тошқол-портландцементли бетоннинг чидамлилиги қони- 
қарсиздир. Бундай| ҳолатда суюқ шиша асосида олинадиган бетон 
1000°С ҳароратда ҳам бузилмайди.