Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Пўлат ишлаб чиқариш. Пўлат конвертор, мартен ёки электр 
ўчоқларида олинади.
Конвертор усулга кўра ўчоқдаги эриган чўянни бойитилган кис- 
лородли ҳаво билан тозаланади. Оксидлаш жараёнида пўлат чала 
оксидлар билан тўйинган бўлади. Пўлат хоссаларини яхшилаш мақ- 
садида эритмага Si, Mn, А1 ва бошқа моддалар қўшилади.
Мартен усулида пўлат олиш учун ўчоқ олов билан қиздирилиб, 
қайта ишланган чўян, пўлат парчалари ва флюс эритилади. Ёқилғи 
сифатида газ ёки суюқашё ишлатилади. Энг юқори сифатли пўлат 
олишда кислород-конвертор усули кенг ишлатилади. Бу усулга кўра, 
кислород суюқ чўяннинг устки қисмидан \айдалади ва пўлатнинг 
сифатли бўлишлигини таъминлайди.
Пўлатни электр токи билан эритиб олиш усули чўян аралаш- 
масининг оксидланишини тезлатишда \амда чала оксидланиши- 
нинг олдини олишда қўлланилади.
Пўлатни қиздириб қайта ишлаганда унинг зичлиги ортади, фи- 
зик-механик хоссалари яхшиланади. Пўлатни қиздириб кейин со- 
витганда, унинг микро- ва макротузилиши кескин ўзгаради. Пўлатни 
қуйидаги усуллар билан қайта ишлаш мумкин: чиниқтириш, ёғда 
бўшатиш, юмшатиш, нормал ҳолатга келтириш. Пўлатни чиниқ- 
тирганда уни энг юқори критик ҳолатгача қиздириб (доэвтектонд- 
ли пўлат) ёки энг қуйи критик ҳолатдан 30—50°С га кўтариб (эв- 
тектондан ҳоли пўлат) зудлик билан сувда, ёғда ёки бошқа муҳит- 
да совитилади. Унинг қаттик,лигини оширишда асосан чиниқтириш 
усули қўлланилади. Агар пўлат юза қатламининг қаттик,дигини оши­
риш керак бўлса, пўлат буюмларнинг юзаси юқори частотали ток 
билан қиздирилади ва тез суръатда совитилади, Пўлатни чиниқ- 
тиргандан кейин, унинг ички тузилишида совиш жараёнида пай­
до бўладиган кучланиш сак,яаниб қолади. Кучланишни бўшашти- 
риш учун пўлатни совиши олдидан ёғга ёки сувга солиб қўйилади. 
Пўлатнинг қайишқоьутигини ва пластиклигини ошириб, қаттиқ- 
лигини камайтириш \амда дастго\ларда ёйиш ёки эзишни осон- 
лаштириш мақсадида у юмшатилади. Бунинг учун пўлатни қиз-
355

---

диргандаги энг юқори критик ҳолатдан ҳароратни яна 30—50°С га 
оширилади ва ўчоқнинг ўзида аста-секин совитилади.
Пўлатни нормал ҳолатга келтиришда асосан юмшатиш усули 
ишлатилади. Фақат фарқи охирги совитишни ўчоқда эмас, очиқ 
ҳавода олиб борилади. Натижада, пўлатнинг тузилиши майда до­
нали ва бир жинсли бўлади, мустаҳкамлиги, қаттиқлиги ошади, 
пластиклиги эса камаяди. Пўлат буюм ички қисмининг пластикли­
гини сакугаган ҳолда юза қатламининг (1,5—2 мм) қаттик,лигини 
ошириш керак бўлса, уни 850—900°С гача махсус муҳитда қизди- 
риб юзаси углерод билан тўйинтирилади. Бу пўлат юзасини цемен­