Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Феррит — альфа-темирдаги углероднинг қаттиқ эритмаси. Унинг 
мустаҳкамлиги ва қаттик,лиги кичик, қайишқок^иги юқори.
Перлит — таркибида 0,8 % углерод бўлган эвтектоид. У феррит 
ва цементитнинг майда кристаллари аралашмасидан иборат.
Аустенит — гамма-темирдаги углероднинг қатгиқ эритмаси- 
дир. У қайишқоқ, кимёвий чидамли ва магнитсиз.
Ледебурит — таркибида 4,3 % углерод бўлган эвтектид. У аусте­
нит билан цементитнинг эритма ҳолатида бошланғич кристаллар- 
нинг аралашмасидан ҳосил бўлади. Ҳарорат 723°С га пасайганда, 
ледебурит таркиби асосан цементит ва перлитдан ташкил топади.
Темирнинг хоссалари
Қурилишда ишлатиладиган темирларнинг хоссалари махсус 
тажрибахонада механик ва технологик усуллар воситасида аниқла- 
нади.
Темирнинг механик хоссаларига унинг чўзилишдаги мустаҳ- 
камлик чегараси, оқувчанлик чегараси, чўзилувчанлиги, қаттиқ- 
лиги, зарбдаги қайишқоқлиги; технологик хоссаларига эса суюқ 
ҳолатдаги оқувчанлиги; пайвандланиши, болғаланувчанлиги, электр 
токини ўтказувчанлиги, магнитланиши ва бошқалар киради.
Чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси деганда темир намунани 
чўзганда унинг узилиш вақтидаги кучланиш тушунилади.
Оқувчанлик чегараси — намунани чўзишда берилган куч ўзгар- 
маган ҳолатда чўзилишнинг давом этиши.
Чўзилиши — темир намунанинг бошланғич ва чўзгандан ке­
йинги ўлчамларининг нисбати.
351

---

Энг юқори кучланиш вақтида намунанинг чўзилиши билан 
қўйилган куч орасидаги фарқ пропорционал чегара деб аталади. 
Намунани синаганда илк бор пластик деформация аломатлари 
аниқлангандан кейин юк олинади ва қолган кучланишга қайишқоқ- 
лик чегараси дейилади. Темир намуналар махсус чўзувчан машинада 
синалади. Бунда, юкнинг ортиши билан намунанинг чўзилиши эгри 
чизиқ билан ёзиб борилади ва уни чўзилиш диаграммаси деб аталади.
Айрим темир намуналарни чўзганда чўзилиш диафаммасида 
оқиш чегараси деб аталадиган ясси чизиқ ҳосил бўлади. Бошқала- 
рида эса юкнинг ортиши билан намуна бир текисда чўзилаверади. 
Таркибида ҳар хил миқдорда углерод бўлган пўлатнинг чўзилиш 
диафаммасини қуйидаги 13.1-расмдан кўриш мумкин.
Темирнинг мустаҳкамлиги қатгиқлиги орқали ҳам ифодаланади. 
Темирнинг қаттиқлигини унинг юзасига қўйилган пўлат золдирни 
катта куч билан босганда қолдирган изининг диаметри ва чуқурлиги 
орқали аниқланади (Брюнел усули) ёки бўлмаса олмос конуси­
нинг ботиш чуқурлиги орқали (Роквелл усули) топиш мумкин. Ай­
рим темир конструкциялар узок, вақг давомида узлуксиз равишда 
ҳар хил ҳарорат ва кучланиш таъсири натижасида кичик юк қўйил- 
ганда ҳам бузилиши мумкин. Бунга «темирнинг чарчаши» дейилади. 
Бундай конструкцияларнинг вақги-вақги билан чарчашга бардош-
лилиги текшириб тури- 
лиши к ер ак. Ю қори 
ҳароратли муҳитда иш­
латиладиган темир кон- 
струкцияларда пластик 
деформациялар ҳосил 
бўлади ьа бу \Ojiai вақ! 
ўтиши билан ортиб бо­
ради. Бунга темирнинг 
силжиши дейилади.
Пўлатнинг хоссала­
ри технологик усуллар 
билан ўрганилади. Тех­
нологик намуна деган- 
да, унинг ишлатилиш 
жараёнида деформация- 
л ан и ш и , таш қи куч, 
ҳарорат ва бошқа омил- 
лар таъсирида синалади- 
ган темирни тушунмоқ