Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Чўзилиш
13.1-расм.
Таркибида ҳар хил микдорда угле­
род бўлган пўлатнинг чўзилиши.
352

---

лозим. Намуна бир вақтнинг ўзида совитилади, қиздирилади, эги- 
лади, пайвандланади, золдир ботирилади ва яна қайтадан чиниқ- 
тирилади. Шундай синовлардан кейин техник шартларни коник- 
тирса, уни ишлатишга тавсия этилади.
Суюқ темир қолипнинг ҳамма жойини бир текис тўлғазса, унинг 
суюқ оқувчанлиги қониқарли деб топилади. Суюқ темир қолипда 
қотгандан кейин ҳажмининг кичрайиши унинг киришиши деб ата­
лади. Кўпгина темирлар ўзидан электр токини осон ўтказади (мис, 
алюмин ва ҳ.к.). Айримлари эса токни ёмон ўтказиши туфайли 
қизийди ва электрни иссик^ик энергиясига айлантиради (нихром, 
вольфрам ва ҳ.к.). Агар темирда магнит хусусияти бўлса, уларни 
ферромагнит темирлар (темир, кобальт, никель) деб аталади. Бун­
дай темирлар қиздирилганда магнит хусусияти йўқолади. Масалан, 
темирни 780°С да, кобальтни 1100°С да, никелни 350°С да қизди- 
рилганида темирнинг тортиш хусусияти бўлмайди. Барча темир- 
ларнинг чизиқли кенгайиш коэффициенти ҳар хил. Иссик^ик таъ­
сирида чизиқли кенгайиш коэффициенти энг катга бўлган темир- 
ларга — қўрғошин, қалай, кадмий, магний, алюмин, хром, рух ва 
энг кичигига — молибден, вольфрам, пўлатлар киради.
Темирларнинг эриш ҳарорати 232°С дан (қалай) 3390°С гача 
(вольфрам) бўлиши мумкин. Агар темир эритмасига бошқа эле- 
ментлар қўшилса, уларнинг эриш ҳарорати ўзгаради. Масалан, тоза 
темир 1539°С да эриса, унга қўшилган углерод (4,3 %) эриш ҳаро- 
ратини 1130°С гача туширади.
Темир ишлаб чнқариш технологияси
Чўян ишлаб чиқариш. Чўян — темир рудаси ҳамда темир чиқин- 
дилари ва флюсларни эритиб олинади. Тоғ жинси таркибидаги те­
мир ҳар хил моддалар кислород, олтингугурт ва ҳоказолар билан 
кимёвий бириккан ҳолатда бўлади. Чўянда темирнинг ҳар хил тур­
лари мавжуд. Жумладан, 72 %гача магнитли темир (F e30 4), 70 % 
қизил темир (2 Ғ е ,0 3 • З Н ,0) лар бунга мисол бўлади. Шунингдек, 
чўян таркибида легирловчи аралашмалар бўлган (хром, никел, 
титан, марганец ва бошқ.) рангли темир рудасидан ҳам олинади. 
Темир рудасидан чўян ва рангли темирларни ажратиб олиш ҳамда 
эриш ҳароратини пасайтириш мақсадида эритмага флюслар ёки 
эритувчилар қўшилади.
Чўян ишлаб чиқаришда ёқилғи ўрнида кокс (тошкўмирнинг 
қуруқҳайдалгани) термонитрацит, табиий газ ишлатилади. Темирга
353

---

и