Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Темир кукуни
Бир жинсли ёки ҳар хил темир аралашмаларини майдалаб олин­
ган кукунни эритгунга қадар қиздириб ёки қисман эриган \олатда 
юқори босимда зичлаб олинган буюмга темир кукунли ёки темир- 
сопол ашёлар деб аталади. Ҳозирги вақтда темир ва нотемир ашё- 
лардан олинган кукунни зичлаб ҳар хил шаклдаги буюмлар олиш 
технологияси кенг суръатда ривожланмоқда. Айниқса, қолипга жой­
ланган темирни эригунга қадар қиздириб олинган узун буюмлар 
саноатда кўп ишлатилмокда. Темир кукунли технология билан олин­
ган буюмларнинг \ажмий ғоваклиги 40—45 %га тенг, толали те- 
мирлардан ишланган буюмники эса 80 %дан кам бўлмайди. Темир 
толали буюмлар юқори ҳароратли муҳитда товушдан ва тебратма 
ускуналардан чиқадиган шовқиндан муҳофаза қилишда ишлати­
лади. Нодир, ўтга чидамли темир кукунларидан ишланган қисм- 
ларнинг саноатда тутган ўрни алоҳида аҳамиятга эга. Айниқса, воль­
фрам, молибден кукунлари билан сопол аралашмаларидан олин­
ган темир сопол қотишмалари энг самарали ашёлар гуруҳига киради. 
Бундай қотишмаларни ўтга чидамли карбид ва кобальт кукунлари 
билан ўзаро аралаштириб эригунга қадар қиздириб, кейин зичлаб 
олинади. Шунингдек, қотишмалар таркибида карбид, титан, воль­
фрам каби нодир темир кукунлари ҳам бўлиши мумкин. Натижа­
да, олмос сингари эриш ҳарорати 800— 1000°С бўлган қотишмалар 
ҳосил бўлади.
365

---

Темирларнинг занглашга чидамлилигини ошириш
Ташқи муҳитдаги зарарли моддалар таъсирида юзасида кимё­
вий ёки электр кимёвий реакция бўлганда темирда бузилиш бош­
ланади. Бу жараён занглаш деб аталади. Кимёвий занглашда зарар­
ли муҳитда темир юзасида ҳосил бўладиган реакция натижасида 
қумоқ-қумоқ оксидлар ажралади. Бунинг сабаби кислороднинг нам 
ҳолатда ҳаводаги хлор, олтингугурт газлари ёки кислоталар билан 
кимёвий реакцияга киришишидир. Тўйинган ишқор эритмалари 
ҳам темирни емиради. Темир ва углеродли қотишмаларга NaCI, 
MgCl2, СаС12, аммоний, нордон азот каби тузлар зарарли таъсир 
кўрсатади. Тўйинган азот кислотаси ва кучсиз ишқор эритмаси те­
мир юзасида муҳофазаловчи қатлам ҳосил қилиб, занглашнинг 
олдин и олади.