Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Чўян хоссалари. Тузилишига кўра чўянлар оқ ва кулранг бўлади. 
Бундай ранглар, чўянни иккига бўлганда унда цементит ёки гра­
фит борлигини билдиради. Оқ чўян мўрт ва жуда қаттиқ. У асосан 
пўлат ва болғалашбоп чўян олишда ишлатилади. Кулранг чўяннинг 
механик хоссалари асосан ундаги графит сингари моддаларнинг 
микдорига боғлиқ. Мўртлиги бўйича оқ чўяндан кейин туради. 
Ишлатилаётган вақтдаги сиқилишга бўлган муста\камлиги чўзи- 
лишга қараганда 3—4 марта катга бўлади. У асосан сиқилишга иш- 
лайдиган буюм ва конструкциялар (устун, таянч таглик, оқова сув 
қувурлари ва \.к.) тайёрлашда ишлатилади. Кулранг чўяннинг ме­
ханик хоссаларини янада яхшилаш учун оқ суюқ чўянга махсус 
модификаторлар қўшилади ва юқори масъулиятли объектлар қури- 
лишида ишлатилади.
Болғалашбоп чўян юқори пластиклиги, қайишқок,лиги ҳамда 
қайта ишлаш осонлиги билан бошқа чўянлардан фарқ қилади. Оқ 
чўян нейтрал ёки оксидловчи (кум ёки симобда) муҳитда узоқ 
вақт (100 соат) давомида юқори ҳароратда (980—760°С) қиздириб 
олинади. Б> жараён чўяннинг толиқиши деб аталади. Қурилишда 
пўлат, пластмасса, шишапластик, ситалл, шиша, сопол сингари 
ашёлар ишлатиладиган жойларда чўян ишлатилса анча қимматга 
тушади. Чўян асосан масъулият катта бўлган объектлар қурилиши- 
да ишлатилиши лозим. Масалан, оқова сув қувурлари ишлатила­
диган жуда зарарли муҳитда чўян анча чидамлидир. Шунингдек, 
суюқ саноат чиқиндилари учун ҳам чўян қувурлар кўп ишлатилади. 
Ҳозирги вақтда ишқаланишда зарар келтирувчи оқова сувлар учун 
икки қатламли темир тошқол қувурлари ишлатилмоқда. Бундай 
қувурлар марказдан қочирувчи ускуналарда тайёрланиб, уларнинг 
ташқи қисми темир, ички қатлами эса тошқолдан ишланади.
Пўлатнинг хоссалари. Қурилишда темир конструкциялар тай­
ёрлашда асосан оддий углеродли, қиздириб қайта ишланган кон- 
вертордан чиққан, кам легирланган конструкциябоп пўлатлар 
ишлатилади. Динамик (тўсатдан таъсир этувчи куч) куч таъсирида 
ишлайдиган конструкциялар мартен ўчоғида эритилган ёки кам 
легирланган пўлатлардан тайёрланади.
Курилишда пайвандлайдиган конструкциялар тайёрлашда 
оқиш чегараси (350—400) 9 ,8 - 105 Н /м2 га тенг бўлган муста\- 
камлиги оширилган пўлатлар ҳамда оқиш чегараси (600—800) 
9,8 • 105 Н/м2 га тенг юқори мустаҳкам пўлатларни ишлатиш иқти- 
содий томондан самаралидир. Курилиш конструкцияларини
359

---

тайёрлашда асосан кам углеродли ва кам легирланган пўлат нав- 
лари ишлатилади. Кам легирланган пўлат ишлатилганда 20 %га, 
юқори мустаҳкам пўлат ишлатилганида эса 40 %га яқин пўлатни 
тежаш мумкин.
Пўлат хоссаларини яхшилаш мақсадида, унинг таркибига ле- 
гирловчи қўшилмалар қўшилади ва легирланган пўлат ҳосил бўла- 
ди. Легирловчи қўшилмалар гтўлат хоссаларига ҳар хил таъсир кўрса- 
тади. Жумладан, хром пўлатнинг ўтга, ейилишга, зарарли муҳитда 
занглашига чидамлилигини, никель қайишқоқлигини ва мустаҳ- 
камлигини оширади. Хром билан никель зарбдаги қайишқок,лигини 
оширади. Марганец оз миқдорда қўшилса пўлатдаги олтингугурт­
ни зарарсизлантиради, кўп қўшилса пўлатнинг қаттиқлигини ва 
ейилишига бардошлилигини оширади. Ш унингдек, зарбдаги қа- 
йишқок^игини камайтиради. Кремний қаттиқлиги ва мустаҳкам- 
лигини оширади, пластиклигини, болғаланишини, пайвандлани- 
шини ва зарбга қаршилигини камайтиради. Барча легирловчи 
қўшилмалар пўлатнинг қизишини тезлаштиради.
Пўлатдаги легирловчи қўшилмаларнинг микдорига кўра, кўп 
легирланган, легирланган ва кам легирланган пўлат турлари фарқ- 
ланади.
Қурилишда асосан кам легирланган пўлатлар ишлатилади. Бун­
дай пўлат таркибида легирловчи кўшилманинг битгаси ёки бир 
нечасининг умумий микдори 5 %ни ташкил этади. Қурилиш пўлат- 
ларининг механик хоссалари қуйидаги 13.1-жадвалда келтирилган.