1. Oqiziqlarni o’rganishning maqsad va vazifalari Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishi va unga tasir etuvchi omillar

5-Maruza. Daryo oqimining h’osil bo’lishi vaunga tasir qiluvchi omillar.
1. Oqiziqlarni o’rganishning maqsad va vazifalari

2. Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishi va unga tasir etuvchi omillar

2.1. İqlimiy omillar tasiri

2.2. Daryo h’avzasi geologik tuzilishi, relef, tuproq va o’simlik qoplamining tasiri.

2.3. Ko’llar, botqoqliklar va muzliklarning tasiri. Antropogen omillar tasiri
Oqiziqlarni o’rganishning maqsad va vazifalari

Daryo oqiziqlarini o’rganish katta ilmiy va amaliy ah’amiyatga ega. Ularni o’rganish natijasida to’plangan malumotlardan xalq xo’jaligining juda ko’p tarmoqlari va yo’nalishlarida foydalaniladi. Bu yo’nalishlarga quyidagi­larni kiritish mumkin:

- gidrotexnik inshootlar­suv omborlari, GESlar, ka­nallar va ko’priklarni loyih’alash, qurish va ulardan sama­rali foydalanish;

- daryolar h’avzalarida kechadigan suv eroziyasi ja­rayonlari qonuniyatlarini o’rganish;

- daryo h’avzasida o’rmon­melioratsiya ishlarini reja asosida amalga oshirish;

- daryolarda suv transporti h’arakatini doimiy ta­minlash;

- suv h’avzalari ixtiologiyasi va gidrobiologiyasi maqsadlari uchun o’rganish.

Oqiziqlar rejimini to’g’ri bah’olay olmaslik xalq xo’jaligiga katta zarar keltiradi. Bunga ko’plab misollar aytib o’tish mumkin. Masalan, Turkmanistondagi Murg’ob daryosiga qurilgan, suv sig’imi 75 mln. m³ bo’lgan Sultonbent suv ombori qisqa muddat ichida loyqa oqiziqlar bilan to’lib qolgan. Dog’istonda qurilgan Oqsuv suv ombori h’am foydalanishga topshirilgandan keyingi uch yildayoq loyqa oqiziqlar bilan to’lib, yaroqsiz h’olga kelib qolgan.

Qadim zamonlardanoq daryolarda kemalar qatnovini yaxshilash maqsadida daryo o’zanini to’g’rilash, oqiziqlar bilan to’lib qolgan joylarni tozalashga majbur bo’lganlar. Daryo o’zanini to’g’rilash ishlarini amalga oshirish, ularni kemalar qatnovi uchun yaroqli h’olga keltirish, albatta, olimlarning ishtiroksiz bo’lmagan. Masalan, Rossiyada V.M.Loxtin (1849­1919), N.S.Lelyavskiy (1853­1905), N.E.Ju­kovskiy (1873­1943) kabi yirik olimlar bu ishlarni mu­vaffaqiyatli amalga oshirish uchun o’z tavsiyalari bilan ishtirok etganlar.