1. Oqiziqlarni o’rganishning maqsad va vazifalari Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishi va unga tasir etuvchi omillar

Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishi va unga tasir etuvchi omillar

Daryo oqiziqlari deb suv oqimi bilan birgalikda h’arakatlanadigan va o’zan h’amda qayir yotqiziqlarini h’osil qiluvchi qattiq zarrachalarga aytiladi. Daryo oqiziqlari suv to’plash h’avzasi yuzasidan va daryo tizimi o’zanlaridan bo’­ladigan yuvilish h’isobiga, boshqacha qilib aytganda, suv eroziyasi natijasida h’osil bo’ladi.

Suv eroziyasi mah’sulotlari daryolarni oqiziqlar bilan taminlab turuvchi asosiy omildir. U yonbag’ir va o’zan ero­ziyasiga bo’linadi. YOnbag’ir eroziyasi daryolar o’zaniga kelib qo’shiladigan yuza suvlar tasirida er yuzasining yuvilishi bo’lib, u yuza yuvilish va chuqurlik bo’yicha yuvilish ko’ri­nishlarida uchraydi. Chuqurlik bo’yicha yuvilishni o’pirilish va jarliklar h’osil bo’lishi bosqichiga o’tishi jarlik ero­ziyasi ni keltirib chiqaradi. Bunday jarliklar daryo qir­g’oqlarida va suvayirg’ich chizig’iga yaqin joylarda h’osil bo’ladi. Umuman olganda, jarlik h’osil bo’lishi tabiiy sha­roitlar, jumladan, er yuzasini tashkil etgan jinslarning tarkibi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ko’chkin ketish, surilish natijasi h’amdir.

Daryo oqiziqlarining h’osil bo’lishida tabiiy va xi­miyaviy emirilishlarning h’am roli katta. Tabiiy emirilish h’avo h’aroratining tebranishi bilan bog’liqdir. Quyosh ra­diatsiya­sining miqdoriga bog’liq h’olda tog’ jinslari kenga­yishi yoki torayishi mumkin. Malumki, turli jinslarning ken­gayish koeffitsientlari turlichadir. Mana shu h’olat tog’ jinslarida yoriqlar h’osil bo’lishiga, darz ketishiga sabab bo’ladi. Tog’ jinslarining darz ketgan oraliqlariga suv tu­shadi. Harorat pasaygach suv yaxlab, kengayadi. Kengayish nati­jasida jinslarning bo’laklarga ajralishi (emirili­shi) tezlashadi. Bu jarayon uzluksiz davom etadi. Bunday tabiiy emirilish balandlik ortib borishi bilan kuchayib bo­radi, chunki baland tog’li h’ududlarda h’arorat keskin o’z­ga­rib turadi.

Ximiyaviy emirilishda asosiy o’rinlarni er osti suv­lari va h’avo egallaydi. Bu jarayon issiq va shu bilan birga nam iqlimli rayonlarda tez kechadi. Ximiyaviy emirilishga oh’aktoshlar, dolomitlar juda oson beriladi. Karst h’odi­salari ximiyaviy emirilishlar natijasidir.

Tabiiy va ximiyaviy emirilishlar (nurashlar) ta­siriga uchragan jinslarning og’irlik kuchi, suv, shamol, muz­­­­liklar tasirida yonbag’irlarda siljishiga, h’arakatga ke­lishiga denudatsiya jarayoni deyiladi. Tog’ qoyalarining qulashi, ko’chki ketishi, yonbag’irlarning surilishi kabi h’o­disalar denudatsiyaning ayrim ko’rinishlaridir.

Yuqorida aytilgan jarayonlarning h’ammasi daryo oqi­ziqlari uchun mah’sulot tayyorlaydi. Havzaga yoqqan atmosfera yog’inlari, erigan qor va muzlik suvlari ana shu mah’su­lotlarning bir qismini oqizib, daryoga keltirib quyadi. Daryoga keltirib quyilgan mah’sulotlarning daryo suvi bilan birgalikda olib ketilishi tranzit deyiladi. Tabiiy, asosan relef sharoitlarining o’zgarishi tufayli suvning oqish tezligi kamayishi natijasida oqiziqlarning cho’kib, yotqiziqlar h’osil qilishi akkumulyatsiya deb ataladi.