Zokirjon saidboboyev

devon ad-dar,
ya’ni kengashda ko‘rib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy 
devonga bo‘lingan, ular 
devon al-mashriq, devon al-m ag‘rib
va
104

---

devon al-xarajdan
iborat bo‘lgan. Movarounnahrga tegishli 
masalalar 
devon al-mashriqda
hal etilar edi.
Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash yoki bo‘shata 
olish huquqiga ham ega edi. Xalifalikning huquqiy masalalari 
Qur’oni Karim va Payg‘ambar ko'rsatmalari, nasihatlariga 
asoslangan holda ko‘rib chiqilgan.
Dehqonlarning arab zodagonlari bilan qon-qarindoshlik 
rishtalarini bog‘lashi, ularga katta imtiyoz berar edi. Birinchidan, 
ular o‘z hukmronlik mavqelarini saqlab qoldilar, ikkinchidan, 
ma’lum miqdorda xalifa xazinasiga soUq berish bilan o‘z yerlarini 
ixtiyorlarida qoldirdilar. Ijaraga berish kuchayishi bilan ularning 
ijtimoiy nufuzi 
kadivarlarga
nisbatan ancha yuqori pog‘onaga 
ko‘tarildi. Dehqonlarning qaramog‘idagi kam sonli qullar ham 
ozodlikka chiqib ijarachiga aylandilar.
Xalifa davlat yerlarini shaxslarga 
iqta
tariqasida tuhfa qilgan. 
Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchilar va amaldorlarga umr 
bo‘yi yoki merosiylik tariqasida berilgan. Biroq yerlaming asosiy 
egasi xalifa sanalar va u iqtadorlardan 
ushr
olish huquqiga ega 
edi. Xalifa islom davlati hududida musulmon yoki zimmiylar 
yerlarini iqta tariqasida berishga haq-huquqi yo‘q edi, chunki bu 
yerlardan u xiroj olib turgan.
Shunday qilib, VIII asr o‘rtalariga kelib Movarounnahr 
hududida siyosiy boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga 
moslashtirilgan edi. Sug‘diyonada buxorxudotlar va boshqa 
hukmdorlaming qo‘li ostidagi ma’muriy-idora usuU o‘z shaklini 
saqlab qolgan bo‘lishiga qaramay, hokimlaming xalifa noibiga 
itoat etishlari shart edi.