Зиѐвуддин Раҳим, Одилхон қори Юнусхон ўғли

دَلَع َنادُلَََّاَدر ْمُتْنَُ ْمُءَّنََ ْاَل
 َّقدَح ِللها ى
يدد نيَطِب ُحوُرددَدرَو يدد صيََِخ وَُددْغَدر ُرددْديَّطلا ُقَزْرددُدط يددََََ ْمُتْدهِزُرددَل ِأددِلََُّاَدر
 
ُّيِذػػِمْرّْػتلا ُهاَوَر
ُّيِئاػػَنَّنلاَو
َو
ُدػػَْحَأ
ُمِكاػػََْاَو
َو
َفاػػَّبِح ُنػػْبا
ُهُدَنػػَسَو
ٌحيِحَص
.
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади:
“Агар Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилганингизда эрталаб қорни оч ҳолда чиқиб, кун охирида тўйиб 
қайтадиган қуш каби ризқлантирилган бўлардингиз”
(Термизий, Насоий, Аҳмад, Ҳоким, Ибн Ҳиббон 
ривояти. Ҳадис санади саҳиҳ).
 
Бу ерда бандалар ризқ топишда Аллоҳга таваккул қилишни доим ҳам ўрнига қўя олмасликлари 
айтилмоқда, таваккул фойдасини тушунтириш учун қушни мисол қилиб келтирилмоқда. 
Эрта тонгда ризқ ғамида йўлга чиққан қушнинг қорни оч бўлади. Қолаверса, унинг олдиндан 
тайѐрлаб қўйган, кўз остига олган ўлжаси, захираси, савдо дўкони, корхонаси, ер майдони бўлмайди. Лекин 
қушларда ҳаракат, ризқ топишга ишонч, Ёлғиз Аллоҳга таваккул мавжуд. Бундан чиқди, Аллоҳга таваккул 
қилишни ўрнига қўя билган инсон ўйламаган томонидан ризқлантирилади. 
Одатда, инсон эртанги, ундан кейинги кунларда истеъмол қиладиган нарсаларини ҳозирлаб қўяди. 
Лекин Аллоҳга ҳақиқий таваккул қила олганида, эрталаб турганида ейишга ҳеч вақоси бўлмасаям, Аллоҳ 
уни ризқлантирарди. 
Ушбу ҳадиснинг яна бир диққатга молик жиҳати бор. Уям бўлса, таваккул билан ҳаракат масаласи. 
Аслида касб инсонни боқмайди, балки Аллоҳ ризқлантиради. Аммо таваккул билан ҳаракат бирлашса, 
кўзланган мақсадга эришилади. Зеро, ҳадисда бизга мисол қилиб келтирилаѐтган қуш ҳам ҳаракат билан 
қорин тўйғазади. Ҳаракат қилмай, уйда ѐтаверган билан тирикчилик ўтмайди, осмондан овқат ѐки ичимлик 
тайѐр олдимизга тушмайди. Шу маънода имом Аҳмад ибн Ҳанбал айтади: “Бу ҳадис касбни тарк этишга 
эмас, ризқ талабида саъй-ҳаракат қилишга ундайди. Агар бандалар ҳар бир ҳолатда – юрганда, турганда, 
бошқа тасарруфларида Аллоҳга таваккул қилиб, барча яхшилик фақат У Зот қўлидалигини билишганида, 
худди қушлар каби ризқлантирилган ҳолда уйларига қайтишарди” (Муборакфурий, “Туҳфатул аҳвазий”). 
Имом Аҳмад ибн Ҳанбалдан уйида ѐки масжидда ўтириб олиб, “Ризқим олдимга келмагунича 
биронтаям иш қилмайман”, дейдиган киши ҳақида сўралди. Шунда имом: “Бу киши жоҳил, илмсиз экан”, 
деб жавоб берди (Фазл Илоҳий, “Мафотиҳур ризқ”). 
Шайх Абу Ҳомид шундай деган: “Кишилар таваккулни бадан билан касб қилишни, қалб билан 
тадбир этишни ташлаб, худди ирғитиб юборилган эски латтага ѐки кундага қўйилган гўштга ўхшаб ерга 
ѐтиб олиш, деб ўйлашлари мумкин. Бу жоҳиллар фикридир. Бу шариатда ман этилган. Шариат таваккул 
қилувчиларни мақтайди. Шариат қайтарган нарсадан тийилмай туриб, юксак мақомга эришиш мумкинми? 
Аслида банда қалби билан қилган таваккули унинг интилишида, амалларида кўринади” (Фазл Илоҳий, 
“Мафотиҳур ризқ”). 
Имом Абулқосим Қушайрий айтади: “Шуни бил: таваккулнинг ўрни қалбдир. Банда ризқ Аллоҳдан 
эканини билганидан сўнг қалби билан таваккул қилиши, бадани билан ҳаракатда бўлиши бир-бирига зид 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

77 
эмас. Агар бирон нарса қийинлашса, Аллоҳнинг тақдири билан бўлади. Бирон нарса енгиллашса, У Зот 
енгиллатиши билан бўлади” (Мулла Али Қори, “Мирқотул мафотиҳ”). 
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи 
ва салламдан: “Туямни боғлаб таваккул қилайми ѐки қўйиб юбориб таваккул қилайми?” деб сўраганида у 
зот: “Аввал уни боғла. Кейин таваккул қил”, деб айтганлар (Термизий, Ибн Ҳиббон, Байҳақий ривояти. 
Ривоят санади ҳасан). 
Мана шу ривоят ҳам таваккул билан ҳаракат бир-бирига тескари эмаслигини кўрсатади. 
َو َع
ْن 
ُم َ 
ِوا 
َة َة
ْب
ِن
ُػق َّ
ر َة 
َق
َؿا
: