Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
TABIIY GAZDAN ETILEN OLISH UCHUN KATALIZATOR 
 
1
N.I.Fayzullayev., 
1
N.S.Tursunova., 
2
Sh.B.Raxmatov 
1
Samarqand davlat universiteti, 
2
Buxoro tibbiyot instituti 
 
abiiy gaz va neft yo‗ldosh gazlarini qayta ishlash hamda organik sintez 
mahsulotlarining boshqa turlarini ishlab chiqishda energiya va resurstejamkor 
texnologiyalar 
yaratish, 
xorijdan 
olib 
kelinayotgan 
katalizatorlarni 
mahalliylashtirish hamda tabiiy gaz asosida paxta tolasining o‗rnini bosuvchi 
sun‘iy va sintetik tolalar ishlab chiqarish dolzarbdir. 
 
Etilen ishlab chiqarishning hozirgi vaqtdagi eng muqobil va istiqbolli usuli 
metanni katalitik oksikondensatlashdir. 

---

319 
C
2
-uglevodorodlar sintezi uchun katalizatorning tayyorlash usulini o‗zgartirib 
va unga promotor sifatida turli xil d-elementlarning tuzlarini qo‗shib ko‗rildi. 
Katalizator ikki usulda cho‗ktirish va yuttirish usullarida tayyorlandi. 
Cho‗ktirish usulida katalizator tayyorlash uchun marganes atsetat va natriy 
molibdatning suvli eritmalari ishlatildi. Tutuvchi modda (nositel)-kremniy oksidini 
natriy silikatning suvdagi eritmasiga sulfat kislota qo‗shib tayyorlandi. Cho‗kma 
filtrlandi, 130
0
C da quritildi va kuydirish pechida 5 soat davomida 800-1100
0
C da 
kuydirildi. Yuttirish usulida katalizator tayyorlash uchun avval natriy silikatning 
suvdagi eritmasiga sulfat kislota qo‗shildi. Cho‗kma filtrlandi, 130
0
C da quritildi va 
800-1300
0
C da kuydirildi. So‗ngra marganes atsetat va natriy molibdat tuzlarining 
suvli eritmalari qo‗shildi. 3 soatdan so‗ng olingan katalizator quritildi va 800-
1300
0
C da kuydirildi. So‗ngra olingan massaga zaruriy miqdordagi sirkonil nitrat 
eritmasi qo‗shildi. So‗ngra yuqoridagi ketma-ketlik bo‗yicha katalizator filtrlandi, 
quritildi va kuydirildi.
Katalizatorlarning amorf strukturalari rentgenofazali tahlil usulida, g‗ovak 
strukturasi azotning termodesorbsiyasi usulida olingan adsorbsion egri chiziqlar 
tahlili asosida, namunalar sirt yuzasi S
sol
BET usulida, mikrog‗ovak va 
mezog‗ovaklarning hajmi BJH usulida aniqlandi. Katalizatorning solishtirma sirt-
yuzasi azotning adsorbsiya–desorbsiyasi usulida -77
0
С da Micrometrics Sorptometr 
Tristar 3000 priborida BET metodi yordamida aniqlanadi. Katalizatorni tekshirish 
skanirlovchi yo mikroskopiya (SEM) usulida analitik avtoemission to‗lqinli 
elektron mikroskop (ULTRA 55 Carlzliss, Germaniya) da amalga oshiriladi. 
Metanni katalitik oksikondensatlash reaksiyasi differensial reaktor sharoitida 
oqimli reaktorda o‗tkazildi. Reaktor ichki diametri 8 mm, uzunligi 650 mm bo‗lgan 
kvars trubkadir. Reaksiya uchun 99,9% tozalikdagi metan va texnik kislorod 
ishlatildi. Gazlar reaktorga kirishdan oldin aralashtirildi. Reaktordan chiqayotgan 
kontakt gaz suvli muzlatgich-separatorda sovutildi. 
Reaksion aralashmaning sarfi 10 dan 400 ml/min oralig‗ida o‗zgartirildi, bu 
esa reagentlarning turli xil konversiyalarida reaksiya tezligini o‗lchash imkonini 
beradi. Shuni qayd etish lozimki, berilgan ishda metanni oksikondensatlash 
reaksiyasi kinetik qonuniyatlari reagentlarning bir xil konversiya darajasida 
reaksiya tezligi kislorodning doimiy konversiya (1%) sida aniqlandi. Shunchalik 
past konversiya sharoitida kimyoviy o‗zgarish natijasida aralashma hajmining 
o‗zgarishi oqim tezligiga ta‘sir ko‗rsatmaydi, reaktorni reagent bo‗yicha 
differensial deyish (hisoblash) mumkin. 
Katalizatorlarning katalitik faolligi oqimli differensial kvars reaktorda, 
odatdagi atmosfera bosimida, 750-850
0
С da va metan:kislorod=1,5’5:1 hajmiy 
nisbatda bo‗lgan sharoitda o‗rganildi. 
Metanni oksidlanishli dimerlash reaksiyasi uchun yuttirish usulida 
tayyorlangan marganes asosidagi oksidli katalizatorlar yuqori katalitik faollik va 
unumdorlikka ega bo‗lib, eng yaxshi natijalar (Mn
2
O
3
)
x
·(Na
2
MoO
4
)
y
·(ZrO
2
)
z
kompleksi ishtirokida olindi. Tutuvchi modda (nositel) sifatida keramzit ishlatildi. 
Qayd etilgan usullar bo‗yicha olingan katalizatorlar ishtirokida metanning 
konversiyasi 56.8%, maqsadli mahsulotlar bo‗yicha selektivlik 62.3%, etilenga 
nisbatan selektivlik 65,8% va C
2
-uglevodorodlar unumi 35.4% ni tashkil etdi.

---

320