|
Qadaǵalaw ushın sorawlar hám tapsırmalar
1. Parcellyaciya degenimiz ne?
2. Parcellyaciyanıń izertleniw tariyxı haqqında maǵlıwmat beriń?
3. Bas aǵzalar túrindegi parcellyatlarǵa mısal keltiriń?
4. Ekinshi dárejeli aǵzalar túrindegi parcellyatlarǵa mısal keltiriń?
5. Parcellyaciyanıń tillik basqa qubılıslardan ayırmashılıǵın mısallar menen kórsetiń?
15-tema: Sóylew mádeniyatın jetilistiriwde teksttiń áhmiyeti
Joba:
1. Tekst járdeminde oqıwshılardıń awızeki sóylewin ósiriw usılları
2. Oqıwshılar sóylew mádeńıyatın ósıriwde tekst dúziwdıń áhmiyetı.
Tayanısh sózler: Tekst, tekst túrleri, ádebiy til, jazba til
Tekst, mektep ádebiy bilimi, awızeki hám jazba sóylew qaǵıydaları, sóylewdi ósiriw, sóylewdiń anıqlıǵı, sóylewdiń túsinikliligi, oqıwshılar sóylewin ósiriw usılları. Insannıń mánawiyatı, mádeniyatı hám ádep-ikramlılıǵı onıń tilinde tez kórinip turadi. Baqlawlar sonı tez kórsetpekte, oqıwshılarımızdıń sóylewi anıq emes, sóz baylıǵı da tómen.
Hárbir áwlad aldında insaniyat jaratqan bilimlerdi úyreniw hám ózlestiriw wazıypası turadı. Jámiyet rawajlanıwınıń ómirin jedellestiriwdi olsız ámelge asırıp bolmaydı. Buǵan erisiwdiń birden-bir jolı áwladtıń oqıw hám bilim kónlikpesin hám tájiriybesin formallastırıw bolıp tabıladı.
Hádislerde “Besikten qábirge shekem ilim izle”, dep keltirilgen bolsa, bunda júdá úlken hikmet bar. Ilim tarawındaǵı izleniw hám talpınıslar insandi mánawiy tárepten ósiredi, aqılıy kámillikke jetistiredi. Sonıń ushın da biziń dáwirimizde xalıq tálimi sistemasına, jaslar mánawiyatınıń áhmiyetli bir bólegi sıpatında úlken itibar berilmekte. Oqıwda tájiriybesizlik, oqıw mádeniyatın bilmeslik hárqanday úyreniw processin mashaqatlı, awır miynet hám májbúriyatqa aylandıradı. Oqıw hám uyreniw tájiriybesi belgili dárejede payda bolǵan, adam ushın bolsa usı iskerlik zawıq beretuǵın dóretiwshilik iskerligine aylanadı, qıynap atırǵan istiń ónimdarliǵin ósiriwge keń imkaniyatlar tayarlaydı.
Mektep ádebiy táliminiń túrli basqıshlarında oqıwshılardı kórkem tekst ústinde islewge úyretiwdiń tiykarǵı usılları hám formalarınan paydalanıw, sol processte kórkem-estetikalıq túsinik hám zawıqtı tárbiyalaw, olardı kitapxanlıqqa úyretiw sıyaqlı mashqalalar, metodist alımlardıń hámme waqıt dıqqat orayında bolıp kiyatırǵanı da usı menen belgilenedi. Bunday kemshiliklerden qutılıwdıń birden-bir jolı ana tili sabaqlarında oqıwshınıń erkin pikirin qollap-quwatlap barıw bolıp tabıladı.
Bala mektepke sóylewdi bilgen halda keledi, lekin ol oqıwdıń birinshi kúnlerinen baslap-aq beriletuǵın jańa túsinik, pikir, sezimdi táriyplep beriw imkaniyatına iye bolmaydı. Bunıń ushın onıń sóz baylıǵı jetispeydi. Bala mektepke kelemen degenshe, onıń sóz baylıǵı balalar menen oyın iskerligi ushın , sonday-aq onıń talap ham qızıǵıwshılıqları shańaraq sheńberinde bolıp, ata-anaları hám tuwısqanları menen sáwbetlesiw ushın jeterli edi. Mektepte bolsa kóbinese tolıq hám keń juwap beriwge, oqıtıwshı hám klass aldında sóylewge tuwrı keledi. Onnan basqa da, mektepke shekem bala óz pikirin jazba halda bayanlaǵan emes. Bular tuwrısında tájiriybe payda qılıwı ushın bala arnawlı oqıwı, pikir júrgiziwge úyretiliwi zárúr.
Ana tilin quramalı oqıtıw oqıwshılar sóylew mádeniyatın ósiriwge keń imkaniyat jaratadı. Olar oqıtıwshı basshılıǵında tábiyat hádiyselerin, adamlardıń miynet iskerligin baqlap baradı, dosları menen pikir almasadı, oqıtıwshı hám basqalardıń ádebiy til normaları tiykarındaǵı sóylewdi esitedi, kitap oqıydı, ózleri tekst dúzedi.
Bala mektepke kelgen daslepki kúnlerden-aq awızeki ham jazba sóylew qaǵıydaların, grammatikalıq qaǵıydalardı ózlestiriwge umıtıladı. Bul grammatikalıq qaǵıydalar oqıwshınıń sóylew kónlikpesi hám tájiriybesin ósiriw, erkin pikirlew qábiletin rawajlandırıw jumısları menen birge alıp barılsa, ádebiy sóylewdiń rawajlanıwına úlken tásir kórsetedi.
Bulardan basqa, oqıwshı sóylewin ósiriw, sózligin bayıtıw ústinde belgili reje tiykarında hám maqsetke muwapıq jumıs alıp barıw talap etiledi. Bul qanigelikte, birinshi náwbette oqıwshılardiń óz pikirlerin tuwrı, anıq tásirsheń formada sáwlelendire alıwǵa úyretiw lazım.
Ana tili sabaqlarında tildi ámeliy tárepten ózlestirip alınadı. Oqıwshılar ertekler aytadı, oqıǵanların qayta aytıp beredi, tekst dúzedi, úydegi hám mekteptegi jumısları haqqında, oyınları, átiraptaǵı ómir haqqında aytadı, ayırım nárselerdi, waqıya-hádiyselerdi aytadı.
Pútkil oqıw jumısı processinde oqıtıwshı oqıwshılardıń sózlerin durıs sóylewine, pátti tuwrı isletiwge, waqıyanı anıq bayanlawı, sóz hám belgilerdi tańlap pikirdi mazmunlıq jaqtan tuwrı dúze alıwǵa itibar berip, jol qoyǵan qátelerdi tuwrılap barıwı úlken áhmiyetke iye, biraq olardı jeterli dárejede orınlanǵan is dep bolmaydı. Sóylewdi ósiriw onıń mazmunı, gáp dúziwge kerekli sóz hám onıń formasın tańlaw, pikirdi orfografiyalıq hám punktuaciyalıq jaqtan sawatlı bayan etiw, orfoepiyalıq tárepten durıs sóylew ústinde bárháma islew kerek.
Oqıwshılar ushın jazba sóylew ayırıqsha qıyınshılıq tuwdıradı, olardı jazba sóylewge aste-aqırın, grammatika oqıtıw hám orfografiyaǵa baylanıslı halda úyretip barıladı. Jazba iske úyretiw, tańlanǵan tekst ústindegi dáslepki awızeki shınıǵıwdan baslanadı.
Erkin jazba jumıstıń eń kóp tarqalǵan túri tekstti awızeki yaki jazba bayan qılıw. Ádette ana tili sabaqlarında qayta bayanlaw, tekst mazmunın bayanlaw boyınsha shınıǵıwlar ádebiyat sabaqları menen baylanıslı alıp barıladı. Dáslepki waqıtta oqıwshılar oqıǵan bilimleri yaki súwret tiykarında, jeke gúzetiw hám qaldırǵan tásirleri tiykarında, qılǵan jumısları hám sayaxatlar tuwrısında, ayırım waqıtları ózlerine jaqsı tanıs bolǵan predmetlerdi súwretlep, kishi kólemli gúrriń, tekst dúzedi. Oqıwshınıń sóylewin ósiriwde hámiyshe baqlawǵa tiykarlanıw zárúr. Hárbir oqıwshı balanı óz ideyasın hám pikirin ápiwayı sózler menen tuwrı bayanlay alıwǵa úyretiw eń tiykarǵı jumıs sanaladı.
Belgili, arxitektor imarattı qurıwdań aldın, maqsetten kelip shıǵıp, imarattıń qanday bolıw kerekligin kóz aldına keltiredi hám ońıń sızılmasın dúzedi, sodan keyin qurılıwı ushın zárúr bolǵan material toplawǵa kirisedı. Imarattıń sızılması boyınsha sulıw etıp qurıw ushın qurıwshı tek gerbish tańlap hám gerbishtı biliwi, lekin imarattıń qurılıp atqan bólegi qanday bolıw kerekligin kóz aldına keltiriwi kerek. Gerbish qánshelli sulıw bolmasın hám ol qańsheli jaqsı terilmesin, sızılmasız jaqsı imarattı qurıp bolmaydı. Tekst jaratıwda da tap sonday , pikirdiń qaysı tárızde, awızekı yaki jazba bolıwına qaramastan oqıwshı aldın ne haqqında hám ne ushın soylewin, jazıw kerekligin, yaǵnıy maqsetti ne ekenin ańlaw kerek. Maqsetke qaray dúziletin teksttıń teması belǵılenedi hám ańıqlanadı. Tekstlerdıń ozınıń mazmunına kóre tómendegi tiplerge ajratıw múmkin. Oqıwshılarǵa tekst dúzdiriwden aldın tekst túrlerı haqqıńda da ulıwma túsinik beriw, olardı túrlı tekstlerdi dúzıwge úyretiw lazım. Tiykarınan teksttiń tómendegi túrleri menen tanısıw maqsetke muwapıq boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
