Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministirligi

Bayanıy tekst . Bayanıy tekst dúziw ushın qanday da bir waqıya, hadiyse haqqında tekst dúziw yaki zat-buyım tuwralı maǵlıwmat berıw shárt.
Kórkem-óner tekstti Waqıya- hádiyseler zat-buyım yaki adamlar obrazlı kórinis beriliwi kerek.
Pikirli túrdegi tekstte bolsa qanday da bir nárseni, waqıya hadiyse haqqında túrlishe kóz qaraslar aytılıp, túrlı pikirler dáliller tiykarinda bayanlanadı.
Rıńaya tekst bunday tekstte de qandayda bir nárse tuwralı ńarse maǵlıwmat beriwi gúrriń etiwi yáki bir hádiyse haqqında túsindiriliwi kerek.
Súwretlew teksti bunday tekstte qanday da bir ( hádiyse, adam, buyım, tábıyat) suwretlenip beriliwi múmkin. Tekste sonday - aq, bir nárse (shaxs), onıń halatı haqqında pikir júritiw, qanday da bir piker tastiyiqlawiń múmkin.
Maǵlıwmatnama tekst. Bunday tekst bolıp otken waqıya hádiyse yáki bolıp atırǵan jaǵday haqqında xabar beriledi.
Bunday tekstde sózlerdiń qosımsha mánilerinen tildiń kórkem súwretlewlerinen derlik paydalanılmaydı , waqıya hám hadiyse anıq bayan etıledi.
Dóretiwshilik tekst. Bunday sóylesiw jazıwshı tárepinen bayan etilgen waqıya-hádiyse, zat yaki shaxstıń kórinisi yaki
xabar, maǵlıwmattıń dóretiwshilik tárepi bayan etiledi.
Belgili waqiya-hádiyselerge, zat hám shaxslarǵa baylanıslı oy - pikirler bildiriliwi, olardı kórkem – súwretlew qurallarinda , dáliller menen táriplew , bayanlaw dóretiwshilik tekstke mas keledı.
Ílimiy, publıstúkalıq hám kórkem oner usılına mas tekstler, sonday - aq, diktant, hám kórkem-oner teksttiniń kórinislerinen. Áne sol joqarıdaǵı belgilerge qarap oqıwshılar tárepinen dóretilejaq tekstlerdiń túrleri anıqlanadı hámde olar ilimiy - ámeliy tárepten tekseriledi.
Gáp sonday -aq bul tekst túrleriniń har birinde ózine mas túrde mánili leksik sózler qollanıladı. Hár biriniń kiriwi, tiykarǵı hám keyingi bólimleri ozǵeshe qásiyetke iye bolıwı. Oqıwshılar áne sol ózgeshe qásiyetlerin bilip alsa, pikirdi aniq hám tuwri etip bildiriwi múmkin. Tekstte , sońday- aq , pikirlerdı logikaliq tárepten qıyın etip bayan etiw úlken áhımıyetke iye. Ayrım tekstler kóbinese pikirler shiyelesiwine logikaliq mas kelmeytin yáki keri bolǵan pikirdiń barlıǵı, sońday- aq, temadan shetlep ketiw jaǵdaylarınan kelip shıǵadı. Sonday eken, oqıwshılarǵa logikalıq nızam-qaǵıydalardı úyretiw hám olarda pikirdi tekst tárizde logikaliq shiyelep kórsetip beriw kónlikpelerinen payda qılıw tıykarǵı wazıypalardıń biri.
Joqarı klass oqıwshıları ushın ańsat hám qızıqlı shiǵarmalar , ertekler teksti kerek. Bul jastaǵı balalar ushın jaratılǵań tekstler átırap - ortalıqtı biliwge hám onı jaqsı kóriwge járdem beredi, jas áwladlardıń zeynin oyın rawajlandırıwǵa, turmıstı ápiwayı hám haqıyqıy tárızde suwretlewge xizmet etedı, balalardıń sózlik baylıǵın ósiriwde , olardıń sóylew mádenıyatın ósiredı. Anıq , dál qızıqlı tilde jazılǵań hár qanday shıǵarma yáki tekst balalarǵa tez tásir etedi hámde olar tárepinen ańsat ózlestrıledı.
Bunnan tısqarı, barlıq túrdegi ekstler ushın uliwma bolǵan , sonday - aq har bir túrdegi teksttiń ózine tań bolǵan pikirdi baylanıstırıwshı qurallar bar.
Birinshi gápte atlıqqa tiyisli sózdiń ornina ekinshi gápte almasiq qollaniladı.
Lekin , biraq, sonday - aq siyaqlı dánekerler : sonıń ushın , sonday eken, siyaqlı sebep - nátiyjeni ańlatıwshı : bunnan tisqarı , sonday – aq, qullası, máselen sıyaqlı qosımsha pikirdi belgilewshi :birinshiden, ekinshiden , úshinshiden siyaqlı piker izbe - izligin kórsetiwshi qurallar sanaladı.
Awizeki tekst dúziwde , sonday - aq , hár qiylı háreketler dawıs, ehe- e- e, way, ha- a- a, A- a- a kibi sezim - tuyǵını bildiretuǵin quralllar jazba tekstte bolsa bul quralllar menen bir qatarda intonatsiyalıq belgilerde júdá úlken ról oynaydı.
Pikirdi tekst tárizinde toliq ańlatıw ushın , oqıwshı mine usınday qurallar
Tekstte, joqarıda aytıp ótkenimizdey , pikirdiń uslubtan sawatlı etip bayan etiliwi, yaǵniy tekstte sheber sóylew maqseti hám jaǵdayǵa qarap ol yáki bul uslubqa tiykarlanǵan sóz hám birliklerdi qollanılıwı hám úlken áhmiyetke iye .
Ózbek tili sóz, hám sóz birikpelerin hám gáp dárejesindegi bir - birinen uslubliq jaqtan parıqlanatuǵın sinonimlerge óte bay tillerden biri.
Sonlıqtan oqıwshılarǵa olardıń hár biriniń teksttiniń uslibliq tárepine emes, bálkim oratırlıq janrina da tuwrı qollaw boyınsha ámeliy kónlikpeler payda etiwi kerek.
Pikirdi tekst tárizinde ańlatıwda oqıwshalardı joqarıda tilge alınǵan barlıq talaplarǵa ámel qiliwǵa qáliplestiriw hám bul tiykarda kerekli kónlikpelerdi payda etiw maqsetinde olardı turaqlı túrde tekst dúziwge shınıǵıwlar isletiw jaqsı nátiyje beredi.
Oqıwshılardıń sóz baylıǵın asırıw maqsetinde tekst dúzw barısında sinonimlerdi orinli paydalanıw tájriybesi úyretiledi.
Sabaq barısında sózlerdi sinonimler menen almastırıwdan tısqarı, sinonim sózlerdi ózlestiriwge qaratılǵan tapsırmalar beriliwi múmkin.
Tekstte sinonimlik qatardı tabıw, bul qatardaǵı sózlerdiń jaqsı hám jaman mánilerin ajratıw, uslıblıq biytárep sózlrdi tawıp, onnan tekstte orınlı paydalanıw siyaqlı tapsirmalar qatarınan ibarat.
Oqıtıwshı bunday tapsırmalardı ástelik penen qiyinlastırip barıp, oqıwshılardı tekst ústinde islewge úyretip baradı.
Tiykarınan teksttegi tákrarlanǵan sózlerdi joq etiw ushın sózlerin sinonimlerin tabıw , olardıń mánilerin táriyiplew sıyaqlı tapsırmalardıń orınlanıwın oqıwshılardan talap etiw múmkin.
Oqıwshılardıń sóz baylıǵın asırıw ushın birinshi náwbette olar menen birgelikte tekst ústinde is alıp barıw kerek. Tekst tańlawda oqıwshılardıń jas ózgesheligi hám bilim dárejesin esapqa alıw bunday sabaqlardıń ónimdarlıǵın asıradı.
Tekst penen islew dawaminda dúzilgen tekst tiykarında sorawlar beriw, sáwbet tárizindegi tekstlerdi bólip oqıw , teksttegi túsip qalǵan sózlerditoldırip qosıp oqıw, sózlerdiń ornın almastırıw sıyaqlı túrleri oqıwshılarda ámeliy sóylew kónlikpelerin payda etiw , olarda pikirdi bir baylanıslı tárizinde bayan etiw tájriybesin rawajlandırıwǵa xizmet etedi.
Ana tili sabaqlarında oqıwshılarda erkin túrde pikirlew , dóretiwshilik tekstin dúziw kónlikpelerin jetilistiriw tálimniń tiykarǵı maqseti sanaladı.
Sonıń ushında ásirese ana tili sabaqlarında erkin hám dóretiwshilik jumıslarına ayrıqsha itibar qaratılǵan. Oqıwshılarda jaqsı piker kónlikpelerin jetilistiriw ushın túrli qurallar usıl hám dereklerden paydalanıladı.
Sonıń ushın tekst dúziw protsesinde oqıwshınıń erkin pikirlew kónlikpelerin rawajlandiriwbb maqsetinde bul protseste tómendegi úsh basqıshqa ajratıp úyrengen maqul :

1. 
   Basqısh súwretlengen jaǵdayǵa shekem bolip ótken waqıyalar haqqında bildirilgen oy - pikirler bayan etiw.
   
2. 
   Basqısh : usinilǵan súwrettegi jaǵday boyınsha túsinik hám oǵan múnásebeti.
   
3. 
   Basqısh : bul basqıshta protses dawamında oqıwshınıń erkin bayanı.
   

Bunday is oqıwshı kóz - qarasın keńiytiredi.
Oqıwshılardıń waqıya hám hádiyselerdi izbe - izligine itibar beredi, olardıń arasında baylanıstı izleydi. Bunday dóretiwshilik jumisların payda etiwde oqıwshılarǵa dóretiwshilik erkinligi beriledi, olarda erkin pikirlew kónlikpelerin rawajlandırıwǵa itibar beriledi.
Sonliqtan dóretiwshilik tekst ushın tanlanǵan tekst oqúwshılarda ana watanǵa , tábiyatqa milliy úrip - ádet hám qádiryatlarǵa muhabbat sezimlerin oyatıw xarakterinde boliwi maqsetke muwapıq keledi.
Mekteplerde ádebiy tálim oqıwshılarǵa tek teoryalıq bilimlerge iye boliwın shegaralamaydı, bálkim usı arqalı olardı erkin pikirlew qábiletine iye , mánáwiy - tárbiyalıq tárepten kámil shaxslar etip tárbiyalawı názerde tutadı.
Tekst tańlawda oqıwshınıń jası hám qábiyletin de esapqa alıw kerek.
Bul tekislerde milliy qarım - qatnas, úrip - ádet hám dástúrler sáwlelengen bolsa jánede maqul.
Oqıwshılarǵa awizeki hám jazba sóylew sheberligin asırıw, úyretetuǵın hámmpikirlewge shaqıratuǵın qizıqlı shınıǵıwlar kerek. Mısalı waqiyalardıń bir bólegin beriw múmkin. Oqıwshılar bul tekst arqalı temanı jaqsı ózlestirip aladı. Til oqıtıwda birinshi orında grammatik qaǵıydalar emes , sóylew waziypası qoyılıwı kerek. Bunda oqıwshılar passiv tıńlawshı bolip qalmay , bálkim bilim alıw protsesiniń aktiv qatnasıwshısına aylanadı.
Ana tili sabaǵında oqıwshılarǵa tildıń baylanıstırıwshı quralların sińdirip ,
Onıń súwretlew hám atawshı qurallarınan sóylew dawamında orınlı hám únemli paydalanıw kónlikpesin jetilistiriw, pikirlewge oylandırıwǵa úyretip barıw arqalı olar dúzetuǵın gáplerdiń mazmunlıǵın asırıw lazım.
Ana tili sbaqlarında oqıwshılar tómendegi qatnasıq penen gáp dúzedi.

1. 
   grammatikalıq qaǵıydaǵa tuwri keletuǵın missal keltiredi. 2) tapsırma yáki shınıǵıw shártin orınlaydı. 3) bayan yáki jazba jumısı jazadı, awizeki aytıp beredi. Ótilgen yáki jańa úyrenilgen temaǵa baylanıslı mısallar tabıw eń kóp tarqalǵan hár bir shınıǵıw dawamında islenetuǵın tapsırma sanaladı. Bayan hám jazba jumıslar belgili bir waqıt aralıǵında ótkeriledi. Demek, temaǵa baylanıslı mısallar aytıw hár bir sabaq dawamında orınlanatıǵın eń tiykarǵı jumıs esaplanadı.
   

Ásirese usi shınıǵıwlar oqıwshılardıń sóylew mádenyatın jetilistiriw barısında úziliksizlik hám baylanısliliqtı támiyinley aladı.
Sebebi bala hár bir sabaqta mazmunli hám tásirli gáp dúziw imkanyatına iye boladı.
Oqıwshılar sóylew sheberligin asırıw boyinsha bir qansha ilimiy - metodikalıq ádbyatlarda berilgen.
Oqitiwshılar menen ótkerilgen sáwbette belgili bolǵanınday , olar sóylew tásirligin ótkeriw degende kóbirek balalar jazatuǵın bayan hám jazba jumısların názerde tutadı eken. Biz temaǵa baylanıslı missal aytıw dawamıda dúziletuǵın teksttiń tásirligine itibar beriw lazım degen pikirdemiz. Sebebi joqarıda aytqanımizday , bul nárse hár bir sabaqtıń imkanyat sheńberinde sanaladı, al , onıń nátiyjeliliginiń kópligine gúman joq. Bunnan tısqarı bul protses balanı erkin pikirlewge tayarlaydı.
Ínsan úyde bolǵanda úy kiyiminde júredi, jumısqa barsa basqasha , miymanǵa jol alǵanda , bayramlarǵa qatnasqanda jáne basqada.
Tap sonday ol úyde úyindegilerge basqasha sóyleydi, jumısta da basqasha , miymanǵa barǵanda da ózgesherirek sóyleydi. Bul miymanǵa barǵanda basqa kiyimlerin kiygeni sıyaqlı aytatuǵın gáolerin basqasha dúziw mazmunli etiw arqalı erisiledi.
Metodist alım Y. Abdullaev óziniń “ Sóz paydalanıw haqqında “ degen maqalasında aytıwınsha , “ Sóylewdiń ( awizeki hám jazba ) tásirligin asırıwda sózdi óz ornina tańlap isletiwdiń ayrıqsha áhmiyeti bar.Óz orninda jumsalǵan sóz bir tárepten , túsinikti anıq bayanlawǵa xizmet etedi, ekinshi tárepten, uslublıq bir tegislikti támiyinleydi.

1. 
   H . Aripova sóylewdiń jaqsı shıǵıw máselelerin kórip shıǵadı eken, itibardı leksikalıq, morfologiyalıq , sintaksislik, ádebiy qurallardıń uyǵın keliwine qaratadı. Sonlıqtan ol neytral sózlerdiń orninda boyawli sózlerdi paydalanıw , mázmundı bórtiriw maqsetinde jup sózli sintaksislik konstrukciyalardan paydalanıw siyaqlılar tásirligin asıradı, mánini kúshiytiredi , degen anıq pikirlerin bayan etedi.
   

Sintaktikaliq tárepten payda etiletuǵın baylanıstırıwshı qurallar sintaktikaliq yáki uslıbliq feguralar dep ataladı. Uslıblıq feguralarǵa antiteza , tákrarlaw, inversiya, gradaciya, anafora, epipora, ritorik soraw, ritorikalıq múnásebet siyaqlı qurallar kiredi.
Belgili boliwinsha mazmunli, tásirli tekst dúziw tek ana tili sabaǵına baylanıslı bolmay ádebyat sbaǵı menen de tıǵız baylanıslı.
Oqıtıwshınıń bul tarawda isleytuǵın dáslepki jumısı sonnan ibarat, ol oqıwshılarǵa ótiletuǵın tema boyınsha missal keltiriń yáki gáp dúziń dep tapsırma bermesten , bálkim mazmunli, tásirli, kórkem boyawlarǵa iye misallar tabıń dep sorawdı konkiretlestiredi, yaǵnıy oqıtıwshi ádettegi tapsirmanı pútkilley ózgertedi.
Oqıwshınıń sózlik baylıǵı qanshelli bay bolsa, ol tásirli sózlerdi izley baslasa , óz pikirin sonshelli bir tegis hám suliw etip bayanlay aldı.
Sonlıqtan sóz múlkiniń sultanı A. Navoyi aytqaninday, “ Suliw hám jaǵımlı, jáne dil menen bir bolǵan til jaqsıraqdur, tiliń menen kewliń bir bolsın, til tezliginen keyinrek túrli pushaymanlar júzege keledi, tildiń mazaliliǵı kewilge jaǵımlılıǵınandur ,oniń múláyimliligi paydalıdır “ .
Ulıwma alǵanda, oqıwshılar sóylew sheberligin ósiriwde tekst dúziw imkanyatlarınan paydalanıw mashaqatli ilimiy - uslibliq protses bolıp, onnan paydalanıwda hár bir oqıtıwshı óz tájriybesi oqıwshılardıń bilim dárjesinen kelip shıǵıp is alıp barıwı lazım .