Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳУҚУҚларини таъминлашнинг ташкилий-ҳУҚУҚИЙ

2.10. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида камситишга доир 
тушунчанинг етарли даражада кенг талқин этилмаганлиги
Камситишга йўл қўйилмаслик тўғрисидаги масала Ўзбекистон Республикасининг Меҳ­
нат кодексида анча батафсил ёритилган. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодек­
сининг 6­моддасига кўра: «Барча фуқаролар меҳнат ҳуқуқларига эга бўлиш ва улардан 
фойдаланишда тенг имкониятларга эгадир. Жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий 
келиб чиқиши, мулкий ҳолати ва мансаб мавқеи, динга бўлган муносабати, эътиқоди, жа­
моат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишчанлик қобилиятлари­
га ва улар меҳнатининг натижаларига алоқадор бўлмаган бошқа жиҳатларига қараб меҳ­
7 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси: 1993 й. 9­сон 338­м.; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажли­
сининг Ахборотномаси: 1995 й. 12­сон 269­м.; 1997 й. 4–5­сон 126­м., 1998 й. 9­сон 181­м., 1999 й. 5­сон 112­м., 2001 й. 5­сон 89­м., 
2002 й. 4–5­сон 114­м. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси: 2005 й. 5­сон 151­м.
8 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси: 1993 й. 5­сон 223­м.; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажли­
сининг Ахборотномаси: 1998 й. 5–6­сон 102­м., 2001 й. 5­сон 89­м., 2002 й. 1­сон 20­м.
9 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси: 1998 й. 5–6­сон 97­м., 1999 й. 1­сон 20­м., 3­сон 124­м., 9­сон 
229­м. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси: 2006 й. 6­сон 260­м.
10 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси: 1997 й. 9­сон 225­м.
11 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси: 1996 й. 9­сон 128­м., 1999 й. 5­сон 124­м., 2001 й. 5­сон 89­м.; 
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси: 2006 й. 10­сон 536­м.

---

40 • Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳуқуқларини таъминлашнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш
натга оид муносабатлар соҳасида ҳар қандай чеклашларга ёки имтиёзлар белгилашга 
йўл қўйилмайди ва булар камситиш деб ҳисобланади.
Меҳнат соҳасида меҳнатнинг муайян турига хос бўлган талаблар ёки давлатнинг 
юқорироқ ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар (аёллар, вояга етмаганлар, ноги­
ронлар ва бошқалар) тўғрисидаги алоҳида ғамхўрлиги билан боғлиқ фарқлашлар кам­
ситиш деб ҳисобланмайди.
Меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш 
ҳамда ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан 
судга мурожаат қилиши мумкин.»
Меҳнат кодексининг келтирилган бу қоидалари халқаро­ҳуқуқий ҳужжатларга, жумла­
дан, Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган Халқаро меҳнат таш­
килотининг Меҳнат ва машғулотлар соҳасидаги камситиш тўғрисидаги 111­конвенция­
сига (1958 йил) мувофиқдир, деб ўйлаймиз.
Шу билан бирга қуйидаги ҳолатларга эътибор қаратиш керак.
Биринчидан, юқорида қайд этилган Халқаро меҳнат ташкилотининг Конвенциясида гап 
«меҳнат ва машғулотлар соҳасида»ги камситишлар ҳақида боради. Бироқ, Меҳнат кодекси­
нинг 6­модда биринчи қисми камситишга йўл қўйилмаслик тамойилини фақат «меҳнатга 
оид муносабатлар»га қўллаш билан чекламоқда. Ваҳоланки, Меҳнат кодекси фақат меҳнатга 
оид муносабатларни эмас, балки бу муносабатлар билан бевосита боғлиқ бўлган, улардан 
олдин келадиган, уларга ҳамроҳ бўладиган ва улардан кейин келадиган кўплаб бошқа муно­
сабатларни ҳам тартибга солади. Масалан, ишга жойлаштириш бўйича, ташкилотда ишлаб 
чиқаришга ўқитиш, ижтимоий ҳамкорлик (жамоа шартномаси муносабатлари), меҳнат ни­
золарини кўриб чиқиш борасида вужудга келадиган муносабатлар шулар жумласидандир. 
Бу муносабатларда жинсига кўра камситишларга йўл қўйилмаслиги ҳам шубҳасиздир.
Иккинчидан, Меҳнат кодексининг 6­моддасининг мазмуни ушбу кодекснинг 269­мод­
даси мазмунига тўғри келмайди. 6­моддада меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб 
ҳисоблаган ҳар бир шахсни камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган модий 
ва маънавий зарарни қоплаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мум­
кинлигини белгиланган бўлса, 269­моддада судларда кўриб чиқилиши керак бўлган 
меҳнатга оид низолар санаб ўтилган. Лекин саналганлар орасида меҳнат ва машғулотлар 
соҳасидаги камситишлар масаласига оид низолар кўрсатилмаган.
Хотин­қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги 
конвенциянинг 15­моддаси 3­бандига кўра иштирокчи давлатлар хотин­қизларнинг 
ҳуқуқларини чеклашга қаратилган ҳар қандай ҳуқуқий шартнома ва бошқа хил хусусий 
ҳужжатларни ҳақиқий эмас, деб ҳисоблайдилар.
Афсуски, бу қоида Ўзбекистон Республикасида амалда бўлган қатор қонуний ҳужжатларда 
тегишли тартибда инобатга олинмаган.

---

Ўзбекистонда хотин-қизлар ҳуқуқларини таъминлашнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш • 41
Масалан, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 5­моддасига кўра меҳнат 
ҳақидаги келишувлар ва шартномаларнинг ходимлар аҳволини меҳнат тўғрисидаги 
қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларда назарда тутилганига қараганда ёмонлаштира­
диган шартлари ҳақиқий эмас ҳисобланади. Бироқ, ушбу нормада камситиш характери­
даги шартларни меҳнат ҳақидаги келишув ва шартномаларга киритганлик учун келиб 
чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар тўғрисида ҳеч қандай маълумот йўқ. Ваҳоланки, Хотин­
қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги кон­
венция қоидаларига мувофиқ бундай шартлар ҳам ҳақиқий ҳисобланмайди.