„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

2. G'arb mamlakatlarida ilk g'oyaviy qarashlar va ularning takomil bosqichlari. 
           Xuddi  shuningdek,  ijtimoiy  zaruriyat  taqozosiga  ko'ra,  falsafiy  g'oyalar  ham  muayyan 
tizimni  shakllantirib,  odamlarning  e'tiqodi  va  dunyoqarashiga  aylanadi.  Olamning  yaralishi, 
mavjudlik  xossalari,  uning  asosini 
tashkil  etuvchi  birlamchi  narsaning  mohiyati 
kabi 
masalalarga 
turlicha 
yondashish 
natijasida 
monizm, 
dualizm, 
plyuralizm, 
idealizm 
va 
materializm 
singari 
oqimlar 
vujudga 
kelgan. 
Monizm  –  olamning  asosi  bitta  deb  tushuntiradi.  Dualizm  –  olam  xudo  tomonidan  yaratilgan, 
lekin  uning  rivojlanishi  o'zining  moddiy  xususiyatlariga  ham  bog'liq  deb  ta'lim  beradi. 
Plyuralizm  –  olam  ko'p  narsalarning  birikishi  natijasida  vujudga  kelganini  yoqlaydi. 
Idealizm – olam va odamning yaralishi, dunyoning yashashi va rivojlanish qonuniyatlari, borliq 
hamda  yo'qlik  masalalarida  ruhiy  va  ilohiylik  tamoyillarini  ustuvor  deb  biladi,  ularni 
mutlaqlashtiradi. 
Materializm  –  olam  va  odamni  ilohiy  kuch  yaratmagan,  ular  moddaning  rivojlanib  borishi 
natijasida  paydo  bo'lgan,  deb  o'rgatadi.  G'oyalarning  tarixiy  va  ma'naviy  asoslarini  o'rganishda 
butun  jahon,  xususan,  G'arb  mamlakatlari  hamda  xalqlari  merosining  ham  o'rni  bor.  Uning  ilk 
taraqqiy  davrlari  Qadimgi  Yunoniston  va  Rim  davriga  borib  taqaladi.  Yunonistonda  dastlabki 
ilmiy-falsafiy  g'oyalar  miloddan  avvalgi  VII-VI  asrlarda  Milet  maktabi  vakillari  ta'limotida  o'z 
ifodasini  topdi.  Ushbu  maktabning  ilk  namoyondalaridan  Geraklitning  g'oyalari  stixiyali 
dialektikaga asoslangan va u olov — olamning asosi, deb bilgan. Uning fikricha, olamda hamma 
narsa  harakatda.  Kurash  —  hamma  narsaning  otasi,  hamma  narsaning  podshosi,  degan  edi  u. 
Suqrotning  fikricha,  falsafaning  markazida  axloq  masalalari  turmog'i  lozim.  Jamiyatning 
ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq-odobning ahvoliga bog'liq. Bu masalalar 
Sharq falsafasida ham katta o'rin tutganligi bois xalqimiz Suqrotni hurmat bilan tilga olib, uning 
axloq-odob haqidagi fikrlariga amal qilib kelgan. 
           Aflotun ―G'oyalar dunyosi va soyalar dunyosi‖ ta'limotining asoschisidir. Uningcha, g'oya 
haqiqiy  borliq,  biz  biladigan  va  yashaydigan  dunyo  esa  uning  soyasidir.  Haqiqiy  o'zgarish  va 
taraqqiyot  g'oyalar  dunyosiga  xos,  soyalar  dunyosidagi  harakat  esa  uning  aksidir.  G'oyalar 
dunyosining  qonuniyatlarini  hamma  ham  bilolmaydi.  Ularni  biladiganlar  nihoyatda  kam 
uchraydi, ular ulkan aql egasi bo'ladi. Aksariyat kishilar esa soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi. 
Arastu asoslagan g'oyalarga ko'ra, olamdagi narsa va hodisalar to'rtta sababga ega. Bular moddiy 
sabab, ya'ni modda (materiya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab yoki 
maqsad  sabablardir.  Yaratuvchi  sabab  harakat  manbaidir.  Masalan,  ota  va  ona  bolaning 

ulg'ayishi sababchisidir. Uningcha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun 
xizmat qilishi lozim.  
          Tarix  shundan  dalolat  beradiki,  markazlashgan  yirik  davlat  va  imperiyalarning  paydo 
bo'lish jarayonida  g'oya  hamda mafkuralarning ahamiyati  yanada ortadi.  Miloddan oldingi  IV-I 
asr  va  milodning  boshlaridagi  Rim  tarixi  bunga  yaqqol  misol  bo'ladi.  Ushbu  shahar-davlatda 
uning fuqarolari xudolar tomonidan oliy maqomga ega kishilar sifatida tan olingani to'g'risidagi 
g'oya  ustuvor  edi.  Bu,  o'z  navbatida,  barcha  rimliklarning  o'zaro  tengligi  g'oyasi  keng 
shakllanishiga  va  shu  asosdagi  mafkuraning  mustahkamlanishiga  sabab  bo'lgan.  Ana  shu 
mafkuraga ko'ra, Rim aholisi rohat-farog'atda yashashi, asosan mavjud ijtimoiy-siyosiy tuzumni 
saqlab  turishi,  ko'p  ming  sonli  qullar  esa  mehnat  qilishi  lozim  bo'lib,  ushbu  hol  barcha 
qonunlarda belgilab qo'yilgan edi. 
           Tarixdan  ma'lum  va  mashhur  bo'lgan  Spartak  boshchiligidagi  qullar  qo'zg'oloni  ana  shu 
tartibga  qarshi  ko'tarilgan  harakat  ekanini  yaxshi  bilamiz.  Qo'zg'olonchilar  soni  100  mingga 
etishiga  qaramasdan,  bu  harakatning  g'alaba  qozona  olmasligi  muqarrar  bo'lgan.  Chunki  o'sha 
paytda rimliklar o'zlari uchun qonunga va yashash mezoniga aylangan g'oya asosida shakllangan 
tartibni buzishga yo'l qo'ymas edi. Bu g'oya rimliklarning hayot-mamoti uchun jang borayotgan 
bir  sharoitda  ularning  orasidagi  Spartak  va  uning  tarafdorlariga  qarshi  bir  necha  yuz  ming 
askarni  saralab  olish  imkonini  bergan.  Umuman  olganda,  qadimgi  Rimdagi  o'ziga  xos  ma'no-
mazmunga  ega  bo'lgan  (ya'ni,  ―qullar  mehnati  —  fuqarolarning  rohat-farog'ati‖  tamoyili 
asosidagi) tenglik g'oyasi asta-sekin xalqni olomonga, imperiya uchun zarur bo'lgan askarlarga, 
yuqoridagi  tamoyilni  so'zsiz  himoya  qilishga  shay  turgan  armiyaga  aylantirgan.  Imperiyani 
yaratadigan dunyoqarash hamda mafkura shu tariqa shakllangan. Bu esa, o'z navbatida, ana shu 
armiyaning  boshliqlari  —  Rim  imperiyasining  jahongir  lashkarboshilari  Yuliy  Sezar,  Oktavian 
Avgust  va  boshqalarni  tarix  sahnasiga  olib  chiqqan.  O'sha  davrda  Rimning  yonginasida  Afina 
davlati ham gullab-yashnagan, uning asosiy hayot tamoyili erkinlik g'oyasiga tayangan edi. Rim 
armiyasi  madaniy  taraqqiyot  jihatidan  ustun  bo'lgan  Afinani  tez  orada  zabt  etdi.  Ammo  o'z 
hududida  Afinadagidek  erkinlik  g'oyasini  ustuvor  tamoyilga  aylantira  olmadi.  Chunki  erkinlik 
g'oyasi  totalitarizm  uchun  eng  asosiy  ma'naviy  xavf  bo'lib  hisoblanadi.  Xayoti  erkinlikka 
asoslangan Afina insoniyat madaniyatining tamal tosh-laridan biri,  yuksak ma'naviy qadriyatlar 
ustuvor  bo'lgan  sivilizasiyani  dunyoga  keltirgan  edi.  Bu  davrdagi  fan  va  madaniyat  taraqqiyoti 
insoniyatni  hozirgacha  ham  o'ziga  maftun  etib  kelmoqsa.  Rim  esa  fan  va  madaniyat  bobida 
Afinaga tenglasha olmadi, bu sohada undan ustunroq bo'lgan biror kashfiyot yoki yangilik yarata 
olmadi.  U  bor-yo'g'i  dunyoga  dahshat  solgan  tajovuzkor  va  musta-bid  imperiyani,  urushqoq  va 
zo'rovon  armiyani  yarata  oldi,  xolos.  Rimliklar  o'sha  davrda  Afinani  mahv  etgan  va  uning 
ustidan hukm-ronlik o'rnatgan bo'lsa-da, ammo afinaliklardan o'rganishdan or-nomus qilmagan. 
Hatto,  eng  atoqli  Rim  zodagonlari  ham  o'z  farzandlari  uchun  ustoz-o'qituvchilarni  afinaliklar 
orasidan  tanlagan  va  bundan  faxrlanib  yurganlar.  Mashhur  fransuz  faylasufi  J.  J.  Russo  bu 
to'g'rida shunday deb yozgan: ―Siyosiy jihatdan tobe bo'lgan Afina g'oyaviy va ma'naviy jihatdan 
Rimni  beixtiyor  tiz  cho'kishga  majbur  qilgan  edi.  Rimliklar  bu  borada  hech  qachon 
afinaliklarning qarshisida o'zlarini g'olib deb hisoblay olmaganlar‖. Fransuz adibi Andre Morua 
bu jarayonni tahlil qilib, quyidagi fikrni bildirgan: ―Yevropa bu g'oya va yo'llar ning qaysi biri 
to'g'ri  ekanligini  to'la-to'kis  ajratib,  o'z  yo'lini  ularning  biri  asosida  tanlab  ololmadi.  Salib 
yurishlari domiga tortilgan va o'rta asrlar so'ngida imperiyalarni yaratgan Yevropa qadimgi Rim 
yo'lidan, Rimning halokatidan keyin mustaqillik va milliy davlatchilikni ixtiyor etgan Evropa esa 
qadimgi Afina  yo'lidan bordi. XX asrda fashizmni dunyoga keltirgan Yevropa birinchi  yo'ldan, 
shu  yuz  yillikning  oxiriga  kelib  erkin  taraqqiyot  sari  yuz  tutgan  Yevropa  esa  ikkinchi  yo'ldan 
bormoqda.  Bir  asrda,  nisbatan  qisqa  davr  orasida  bunday  holning  yaqqol  namoyon  bo'lishi, 
evropaliklarning  qonida  bu  yo'llarning  ikkalasi  uchun  ham  umumiy  genlar  saqlanib  qolganidan 
dalolat  beradi‖  .  Ushbu  misollar  o'rganiladigan  g'oya  va  mafkuralarning  insoniyat  tarixidagi 
o'rni, davlat va jamiyat taqdiriga ta'siri qanday bo'lganini yaqqol ko'rsatadi. 
3.  Sharq  va  Markaziy  Osiyoda  g'oyalarning  namoyon  bo'lishi,  ularning  gumanistik 
mohiyati.          Markaziy Osiyodagi falsafiy g'oyalarni moniylik va mazdakiylik ta'limotida ham 

ko'ramiz,  ular  jamiyatda  adolat,  erkinlik,  teng  huquqlilik  tamoyillarini  qaror  toptirishga  da'vat 
etgan.  Bu  g'oyalar  Vatan  ozodligi  uchun  kurashgan  Muqanna  boshchiligidagi  harakatning 
ma'naviy manbalaridan biri bo'lib xizmat qilgan. Mamlakatimiz tarixi islom dini yurtimizga kirib 
kelguniga  qadar  ham  ming  yillar  mobaynida  amal  qilib  kelgan  turli  g'oyalar  tizimiga  ega 
bo'lganidan  dalolat  beradi.  Arablar  yurtimiz  hududini  bosib  olganlaridan  so'ng  o'zlarining 
g'oyalariga  mos  kelmaydigan  juda  ko'p  ma'naviy  boyliklarni  ayovsiz  yo'q  qilishgan.  Bu  haqda 
Abu Rayhon Beruniy ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖ asarida yozganidek, ―Qutayba 
Xorazm  xatini  yaxshi  biladigan,  ularning  xabar  va  rivoyatlarini  o'rgangan  va  bilimini 
boshqalarga o'rgatadigan kishilarni halok etib va butkul yo'q qilib yuborgan edi. Shuning uchun 
u  (xabar  va  rivoyatlar)  islom  davridan  keyin  haqiqatni  bilib  bo'lmaydigan  darajada  yashirin 
qoldi‖.  Istiqlol  tufayli  ajdodlarimiz  yaratgan  boy  va  o'lmas  madaniy  merosni  o'rganish,  tarixiy 
xotirani  tiklash,  xalqimiz  qalbida  haqiqiy  vatanparvarlik,  milliy  qadriyatlarga  sodiqlik 
tuyg'ularini shakllantirish imkoni tug'ildi. 
           Mintaqamizda  ilk  o'rta  asrlarda  vujudga  kelgan  g'oyalar  o'sha  davr  madaniyatining  bir 
qismi bo'lib, u ulug' bobokalonlarimizning islom diniga, Sharq falsafasi va jahon sivilizasiyasiga 
katta  ta'sir  ko'rsatgan  ta'limotlarida  ifodalangan.  Ma'lumki,  islomiy  g'oyalar  Qur'oni  Karim  va 
hadislardagi  ta'limotning  asosi  sifatida  shakllanib,  ular  islom  qonun-qoidalari,  iymon-e'tiqod 
talablari,  huquqiy  va  axloqiy  me'yorlarda  o'z  ifodasini  topgan.  Bunday  g'oyalarni  anglashda 
Imom  Buxoriyning  Qur'oni  karimdan  keyingi  asosiy  kitoblardan  biri  sifatida  tan  olinadigan 
―Sahihi  Buxoriy‖  asari  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Unda  islom  ta'limotining  asosiy  g'oyalari 
sharhi o'z ifodasini topgan. 
           Ushbu ta'limotni o'rganish va uning turlicha talqin qilinishi ko'plab mazhablarni vujudga 
keltirdi.  Islom  falsafasida  mashshoiyunlar  va  tabbiiyunlarning  (Arastu  falsafasi  va  tabiatni 
o'rganishga  ahd  qilganlarning)  falsafiy  g'oyalari  o'sha  davr  ma'naviyatining  dunyoviy  hamda 
diniy masalalarda, jahon falsafiy tafakkurida ro'y berayotgan jarayonlarga nisbatan tashabbuskor 
kuch  ekanini  ko'rsatib  turibdi.  Bu  sohadagi  asosiy  g'oyalarga  ko'ra,  insoniyat  istiqboli  komil 
insonni  shakllantirish  orqali  yuzaga  keladi,  iymon-e'tiqod,  axloq-odob  esa  inson  tafakkurining 
ajralmas tarkibiy qismidir. Mazkur  yo'nalishdagi  g'oyalar talqinida o'z o'rniga ega bo'lgan Xoja 
Ahmad Yassaviy ta'limotida insonning o'z gunohlarini, jumladan, shaxsiyatparastlik, ta'magirlik, 
boriga  qanoat  qilmaslik  kabi  illatlari  ayovsiz  ochib  tashlanib,  ulardan  uzoqlashishga  da'vat 
qilinadi.  Vatanparvarlik  jasoratini  ibrat  tariqasida  ko'rsatgan  Najmiddin  Kubro  o'z  tariqatining 
mohiyatini  o'nta  usulda  mujassamlagan.  Bular  -  Tangriga  o'z  xohishi  bilan  yuzlashish,  zuxd  fi 
dunyo  -  har  qanday  lazzatdan  o'zini  tiyish,  tavakkul  -  Allohga  e'tiqodi  pokligi  uchun  barcha 
narsalardan voz kechish, qanoat, uzlat - xilvatni ixtiyor qilish, mulozamat az-zikr - uzluksiz zikr, 
tavajjuh  -  Haqqa  muhabbat  qo'yish,  sabr  -  nafs  balosidan  ozod  bo'lish,  muroqaba  -  tafakkurga 
g'arq  bo'lish,  rizo  -  Tangri  xushnudligini  qozonishdan  iborat.  Tasavvuf  ta'limotiga  ko'ra,  ezgu 
g'oyalarni insonlar qalbida shakllantirish bilan birga, farovon hayot kechirishning asosiy manbai 
mehnat  orqali  kun  kechirish  ekanini  targ'ib  etishdir.  Bahouddin  Naqshband  ta'limotining 
mohiyati ―Dil ba yoru dast ba kor‖ g'oyasida yakqol ifodasini topgan. Inson Alloh inoyati natijasi 
bo'lib,  bu  dunyoni  unutib  qo'ymasligi  lozim,  uning  qalbi  doimo  Allohda,  qo'li  esa  mehnatda 
bo'lmog'i  kerak.  Uning  ta'kidlashicha,  qonun  vujud  va  qalbni  tarbiyalaydi,  bu  esa  ko'ngilni 
poklab,  ruhni  ilohiy  kuvvatdan  bahramand  qiladi.  Abu  Nasr  Forobiy  inson  aql  vositasida  ilm-
fanni  yaratadi,  deydi.  Fan  tufayli  hodisalar  mohiyati  ochib  beriladi,  har  bir  fan  insonning 
muayyan  ehtiyojlarini  qondirishga  xizmat  qiladi.  Mutafakkir  o'z  asarlarida  komil  inson,  fozil 
fuqaro,  odil  hukmdor,  baxt-saodat,  unga  erishish  yo'llari,  davlatning  xususiyatlari,  axloqiy  va 
aqliy tarbiya, ijtimoiy istiqbol to'g'risidagi ilg'or g'oyalarni ilgari surgan. Buyuk qomusiy alloma 
Abu  Rayhon  Beruniyning  falsafiy  qarashlari  tabiiy-ilmiy  g'oyalari  asosida  shakllandi.  Beruniy 
―Oddiy javharlar paydo bo'lish va  yo'q bo'lishni bilmaydi‖, degan g'oyani ilgari surgan. Bunda 
abadiylik  birinchi  sabab  bilan  bog'liq,  chunki  u  yaratuvchi  umrini  anglatadi.  Yana  bir  alloma 
Abu  Ali  ibn  Sino  o'z  asarlarida  ilm  va  axloq-odob  uyg'unligi,  inson  kamoloti,  baxt-saodat, 
ijtimoiy  adolat,  kishilarning  o'zaro  hamkorligi,  hukmdorning  burchi  to'g'risida  qiziqarli 
g'oyalarni ilgari surgan. Uningcha, barchani bir xil ijtimoiy mavqega erishtirib bo'lmaydi. Aslida 

ular uchun muayyan sharoit yaratib bermoq lozim. 
           Insoniyat  tarixida  shunday  g'oyalar  borki,  ular  buyuk  ishlarga  tayyor  millatlarni  o'zining 
yo'lboshchilari  yetakchiligida,  tarixning  muayyan  qisqa  bosqichlarida  ming  yillarda  qo'lga 
kiritish  mumkin  bo'lgan  natijalarga  erishishga  undaydi.  Aynan  bunday  goyalarning  amaliy 
ifodasi insoniyat tarixiga shu millatga mansub buyuk kishilarning o'chmas nomini bitadi, jahon 
madaniyatini boyitadi, umumbashariy taraqqiyotga ulkan hissa bo'lib qo'shiladi. 
           Har bir xalqning tarixi shu xalqdan etishib chiqqan buyuk siymolar, mard qahramonlar va 
fidoyi  insonlar  hayoti  hamda  faoliyati  asosida  bitiladi.  Xalqimizning  Shiroq  va  To'maris, 
Spetamen,  Temur  Malik,  Jaloliddin  Manguberdi,  Amir  Temur,  Ulug'bek,  Navoiy  va  Bobur 
Mirzo  kabi  atoqli  farzandlari  bunyodkor  g'oyalar  sohiblaridir.  Amir  Temur  va  temuriylar 
davridagi  ana  shunday  yuksak  g'oyalar  xalqimizning  milliy  dahosini  eng  yuksak  cho'qqiga 
ko'tardi. Amir Temurning ―Kuch - adolatda‖ g'oyasi mamlakatdaga salbiy illatlarni yo'qotishda, 
turli janjal va nizolarni bartaraf qilishda, haqiqat va adolat o'rnatishda, insonparvarlik g'oyalarini 
tarqatishda 
asosiy 
o'rin 
egalladi. 
           Shu  davrning  mevasi  -  Alisher  Navoiy  ijodiy  merosida  insonparvarlik  va  komil  inson 
g'oyalari  muhim  o'rin  egallaydi.  Shoir  o'z  asarlari  orqali  ushbu  g'oyalarni  yoydi,  turli  millat  va 
elatlar o'rtasidagi do'stlikni ulug'ladi. Xalqni farovonlikka, baxt-saodatga eltuvchi, hamma teng, 
zulm-istibdoddan  xoli  bo'lgan  davlat  tuzumini  orzu  qildi.  Navoiyning  yaxshilik,  ezgulik, 
muhabbat,  do'stlik,  adolat,  tinchlik,  osoyishtalik  kabi  umuminsoniy  g'oyalari,  ma'naviy-axloqiy 
qadriyatlar  to'g'risidagi  qimmatli  fikrlari  respublikamiz  istiqlolga  erishganidan  so'ng  ham 
barkamol  insonni  tarbiyalashga  xizmat  qilmoqda.  Mamlakatimiz  o'tmishida  temuriylardan 
keyingi  ijtimoiy-falsafiy  g'oyalar  rivoji  alohida  o'ringa  ega.  Ma'lumki,  temuriylar  davlati  asta-
sekin  inqirozga  yuz tutib,  mayda davlat-larga bo'linib ketdi, mahalliy nizolar kuchayishiga olib 
keldi. Bu iqtisod,  madaniyat,  ilm-fan,  adabiyot,  san'at  ravnaqiga o'z ta'sirini  ko'rsatdi. Ayniqsa, 
tabiiy-ilmiy  fanlar  rivoji  zaiflashdi,  dunyoviy  bilimda  tanazzul  ro'y  berdi.  Shunga  qaramasdan, 
davr  mohiyatini  aks  ettiradigan  teran  fikr  va  g'oyalar  vujudga  keldi.  Masalan,  Boborahim 
Mashrab  insof,  adolat,  diyonat,  saxovat,  aql-zakovat,  ruhiy  komillik,  halol-lik,  mehr-oqibat, 
kamtarlik  kabi  ma'naviy-axlokiy  fazilatlarni  tahlil  qilib,  salbiy  illatlarni  qoraladi.  Uningcha, 
inson o'z millati boyligi bilan emas, balki odamiyligi, insonparvarligi. vijdoni bilan boshqalardan 
afzal  bo'la  oladi.  Shoir  o'z  ijodida  Allohga  muhabbat  g'oyasini  tasvirlaydi.  U  tasavvufning 
qalandarlik tariqatini tanlaydi, xalqni ezgulikka, insof va diyonatga, to'g'rilikka chaqiradi. Inson 
hirsu ochko'zlik, hayvoniy sifatlar, manmanlik, xudbinlik  kabi  xislatlardan poklanish  uchun o'z 
asli  -  ilohiy  ishqqa  yuz  tutishi  lozim.  Aks  holda,  u  insoniyligini  yo'qotib,  tubanlashib  ketishi 
muqarrar.  Ogahiy  o'z  ijtimoiy  qarashlarida  insonparvarlik  g'oyalarini  ilgari  surdi,  odamlarni 
yaxshilik va ezgulikka, xayrli ishlarga va ma'rifatparvarlikka da'vat etdi. Ahmad Donish esa o'z 
asarlarida mamlakatni odilona boshqarish uchun islohot zarurligini uqtirdi. Uningcha, hukmdor 
bilimdon,  aqlli  bo'lib,  xalqning  manfaatini  himoya  qilishi,  o'z  atrofidagilar  bilan  kengashib, 
davlatni idora qilishi lozim. A.Donishning g'oyalari hamon o'z ahamiyatini yo'qotmagan. 
          XX  asr  boshida  vujudga  kelgan  jadidchilik  harakatining  taraqqiyparvar  namoyondalari  - 
Behbudiy,  Fitrat,  Cho'lpon,  Munavvar  qori,  Abdulla  Avloniylar  ijodi  va  faoliyatida 
ma'rifatparvarlik  g'oyalari  yanada  kuchaydi.  Ular  yangi  maktablar  qurish,  yosh  avlodni  ilmli 
kilishga,  ma'rifat  va  taraqqiyot  uchun  kurashga  katta  hissa  qo'shgan  mutafakkirlardir.  Ularning 
asarlarida millat va Vatan taqdiri, axloq va ta'lim-tarbiya kabi masalalar, xalqlarni birlashtirish, 
butun o'lkaning ma'rifiy taraqqiyoti uchun kurash g'oyalari ilgari surilgan. 
           Shuningdek,  xalqni  asriy  qoloqlikdan  qutqarish  yo'llari,  iqtisod,  tadbirkorlikni 
rivojlantirish,  mamlakatni  xom  ashyo  qaram-ligidan  xalos  etish,  ma'rifat  va  ma'naviyatni 
yuksaltirish  masalalari  yoritilib,  jaxon  fani  hamda  texnikasi  yutukdarini  o'rganish  kabi  g'oyalar 
ham  jadidlar  faoliyatining  asosiy  mezonlaridan  biri  edi.  Ularning  millatparvarlik  va 
vatanparvarlik  ruxi  bilan  sug'o-rilgan  g'oyalari  hozir  ham  ma'naviyat  hamda  ma'rifatni  ravnaq 
toptirishda, xalqning o'zligini anglashida muhim ahamiyatga ega. 
 
4.  G'arb  mamlakatlarida  g'oyaviy  qarashlarning  takomil  bosqichlari  (ilk  o'rta  asrlar  va 

Renesans davri). 
          Ta'kidlash  joizki,  g'oyalar  tarixini  o'rganishda  o'rta  asrlar  va  yangi  davr  Yevropasida 
vujudga  kelgan  g'oyalar  ham  e'tiborga  loyiq,  zero,  Uyg'onish  davri  g'oyalari  hayotning  hamma 
tarmog'ida ilg'or, muhim va inqilobiy o'zgarishlarga sabab bo'ldi. Ma'naviy uyg'onayotgan millat 
va  hududda  hech  qachon  aqidaparastlik  o'z  ta'sirini  to'la-to'kis  saqlab  qola  olmaydi.  Yevropada 
ham xuddi shunday bo'ldi.  Ilm-fan sohasida chuqur o'zgarishlar ro'y berib, yangi  g'oyalar ilgari 
surila  boshlandi.  Uygonish  davri  Yevropa  fani  va  falsafasi  ham  insoniyat  tarixida  eng  buyuk 
ko'tarilish davrlaridan biri bo'lib qoldi. Bu davrda Yevropada utopizm (yunoncha utopos-xayoliy, 
mavjud  bo'lmagan  joy)  g'oyalari  shakllandi.  Angliya  qirolligining  lord-kansleri,  gumanist  olim 
Tomas  Mor  (1478-1535)  ―Utopiya‖  asarining  birinchi  qismi  Angliyada  dehqonlar  XVI  asrda 
ersiz  qolib  xonavayron  bo'lish  sabablari  tahlil  qilinadi.  Utopizmni  rivojlantirgan  T.  Mor  va  T. 
Kompanelli qarashlari sosialistik va kommunistik ta'limotlarning g'oyaviy asoslaridan biridir. Bu 
ta'limotlarning eng asosiy kamchiligi shundaki, farovon jamiyatning andozasi bir yoki bir necha 
guruh  kishilar  tomonidan  tayyorlanib,  yuqoridan  pastga  tushiriladi,  ya'ni  xalq  xohlaydimi-
yo'qmi,  uni  qabul  qilishi  shart  qilib  qo'yiladi.  Bunday  jamiyatda  o'rnatilishi  ko'zda  tutilgan 
tartiblar  xalqning  turmush  tarziga,  urf-odat  va  qadriyatlar  tizimiga  mos  kelishi  yo  kelmasligi 
mutlaqo  e'tiborga  olinmaydi.  Tomas  Morning  fikricha,  xususiy  mulkning  mavjudligi  adolat  va 
ijtimoiy  farovonlikka  to'sqinlik  qiladigan  asosiy  sababdir.  Xususiy  mulk  yo'q  qilingan 
jamiyatdagina ijtimoiy adolat qaror topadi. U yangi jamiyat modelini ―Utopiya‖ deb atab, bu orol 
davlatda mulk jamiyatniki bo'ladi. Davlatni boshqarish organlari asosan ishlab chiqarishni tashkil 
qilish  va  etishtirilgan  mahsulotlarni  taqsimlash  bilan  shug'ullanadi.  Bunday  jamiyatning  shiori 
―Har kim qobiliyatiga yarasha, har kimga ehtiyojiga ko'ra‖ degan qarashda ifodalangan. 
 Italiyalik  olim  Tomazo  Kompanellaning  (1568—1639  yy.)  ―Quyosh  shahri‖  risolasida 
ham  ideal  jamiyat  g'oyasi  ilgari surilgan. Muallifning fikricha, bu jamiyatda ham  xususiy mulk 
bo'lmaydi, jamiyatni ruhoniy boshqaradi. Uning uchta yordamchisi — Kuch-qudrat, Donolik va 
Muhabbat  bor.  Birinchisi  harbiy  ishlar  bilan  shug'ullanadi.  Ikkinchisi  fan,  san'at,  ta'lim-tarbiya 
bilan shug'ullanadi. Uchinchisi ozik-ovqat, kiyim-kechak va nasl masalalari uchun javobgar. Eng 
oliy  xukmdor  Quyosh,  ya'ni  faylasuf  (metafizik)  yordamchilarining  ishini  boshqarib,  nazorat 
qilib  turadi.  Kompanellaning  xususiy  mulkka  nafrat:  oilaga  ham  taalluqli  bo'lib,  uning  Quyosh 
shahrida  oila  bo'lmaydi.  Ayol-lar  vaerkaklar  o'rtasidagi  munosabatlar  qisqa  muddatli  va 
almashinib turadi, asosiy maqsad sog'lom nasl olishga qaratiladi. Fuqarolar bir-birini emas, faqat 
jamoani  sevishi  kerak.  Quyosh  shahri  fuqarolarining  diniy  e'tiqodi  ham  xristianlikdan  o'zgacha 
ko'rinishda.  Biroq  Kompanellaning  bu  asarida  ijtimoiy  adolat  insonlarni  haq-huquq  va 
erkinliklaridan mahrum  qilish  evaziga o'rnatiladi. Bu davrda  yashagan Nikolay Kopernik fanda 
tub  o'zgarish  yasagan  geliosentrizm  g'oyalari  bilan  mashhur.  U  bizning  planetamiz  markazi  Er 
emas,  quyoshligini  isbotladi.  Uning  bu  kashfiyoti  dunyoga  teologik  qarashga  zarba  berib, 
tabiatshunoslikda  to'ntarish  yasadi.  Uning  g'oyalari  Jordano  Bruno  tomonidan  rivojlantirildi.  U 
haqiqiy g'oya ilmiy tajribaga suyanishi kerak, sxolastika ni tugatishi kerak, deya ta'kidlagan edi. 
Uningcha, koinot  yagona, moddiy, cheksiz va abadiy, juda ko'p planetalar kuyosh sistemasidan 
tashqarida ham mavjud. 
 
5.  XV-XVII  asrlardagi  ijtimoiy-siyosiy  o'zgarishlar  va  XVIII  va  XIX  asrlardagi  yangi 
zamon g'oyalarining shakllanishi. 
           Yangi  davr  mutafakkiri  Fransis  Bekon  fikricha,  tabiatni  bilishda  bir  necha  ―idollar‖ 
insonga halaqit beradi. Ular asosan to'rtta. Birinchisi — urug' idollari, bular inson zotiga, butun 
odamlarga  xos.  Ikkinchisi  —  g'or  idollari.  Bu  har  bir  odamning  o'ziga  xos  xususiyatlari 
natijasida yanglishishi. Uchinchisi — maydon idollari bo'lib, u ma'lum bo'lgan tasavvurlarga — 
tayanish  odati,  noto'g'ri  yoki  noaniq  terminologiyalarga  tanqidiy  yondashmaslik  oqibatida 
vujudga  keladi.  To'rtinchisi  —  teatr  idollari:  ular  avtoritetlar  fikriga  ko'r-ko'rona  ergashib, 
qadimgilarning g'oyalarini davom ettiraveradi. 
Rene Dekart ijodida dualizm g'oyalari asosiy o'rin tutadi. Uning ―Men fikr qilayapman, demak, 
men  mavjudman‖,  degan  g'oyasi  mashhur.  Faylasuf  Jon  Lokk  Rene  Dekartning  ―tug'ma 

g'oyalar‖  to'g'risidagi  qarashlariga  qarshi  chiqadi.  Uning  fikricha,  bilish  tabiat  va  inson 
o'rtasidagi  munosabatlardan  iborat  bo'lib,  haqiqatlar  esa  kishilarning  bu  jarayonda  hosil  qilgan 
tushunchalari, g'oyalari olamga mos kelishidan iborat. Lametri va Gelvesiy, Didro va Golbaxlar 
ijodida  milliy  davlatchilik,  inson  erkinligi  va  haq-huquqlariga  oid  g'oyalar  alohida  o'rin  tutadi. 
Ular  tomonidan  yaratilgan  35  jildlik  ―Ensiklopediya‖  asari  o'sha  zamonning  ma'naviy 
muammolarini  ma'rifatli  yo'l  bilan  hal  qilishning  usul  va  imkoniyatlarini  ko'rsatib,  ―Yevropa 
qomusi‖ darajasiga ko'tarilgan edi. 
            Nemis  mumtoz  falsafasining  asoschisi  Immanuil  Kantning  tabiiy-ilmiy  g'oyalari  tabiat 
hodisalarini metafizik ruhda tushuntiruvchi ta'limotlarga zarba berdi. I.Kantning inson irqlarining 
tabiiy  kelib  chiqishi  haqidagi  nazariyasi  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  U  tomonidan  fanga 
kiritilgan  ―Narsa  o'zida‖  g'oyasiga  ko'ra,  sezgi  a'zolarimizga  ta'sir  natijasida  sezgilar  xaosi 
vujudga  keladi.  Bu  xaos  bizning  aqlimiz  quvvati  bilan  tartibga  solinadi  va  bir  butunga 
aylantiriladi. Biz tabiat  qonunlari  deb bilgan narsalar aslida  aql  tomonidan hodisalar dunyosiga 
kiritilgan  aloqadir.  I.Kant  ta'limoti  bo'yicha,  makon  va  zamon  g'oyalari  insonga  uning 
tasavvurlaridan oldin ma'lum. Makon  va zamon  real  emas, balki faqat  tushunchada,  g'oyalarda. 
Nemis  faylasufi  Gegel  o'z  g'oyalarida  I.Kantning  ―narsa  o'zida‖  haqidagi  ta'limotiga  qarshi 
chiqadi. Borliqning asosida ―dunyoviy aql‖, ―mutlaq g'oya‖ yoki ―dunyo ruhi‖ yotadi. Gegelning 
falsafiy  g'oyalar  tizimi  kamchilik  va  ichki  qarama-qarshiliklardan  holi  bo'lmay,  u  bilimning 
ob'ektiv  asosi  mutlaq  ruhdir,  maqsadi  esa  shu  mutlaq  ruhning  o'z-o'zini  anglashidir.  Gegelning 
falsafiy  g'oyalari  mana  shu  masalani  amalga  oshirishga  qaratilgan  edi.  G'arb  mamlakatlarida 
Gegel  o'rtaga  tashlagan  falsafiy  g'oyalardan  ta'sirlangan  turli  falsafiy  maktablar  va  oqimlar 
vujudga keldi. 
          G'arbda  shovinizm,  kosmopolitizm  va  nigilizm  kabi  mafkuralar  ham  yuzaga  kelgan. 
Shovinizm  –  muayyan  shaxs,  davlat  yoki  millatni  boshqa  shaxs,  davlat  yoki  millatdan  ustun 
qo'yishga undaydi. 
Kosmopolitizm  –  ko'proq  vatansizlikni  yoqlaydigan,  milliy  qadriyat  va  an'analarni  tan 
olmaydigan qarash va yashash tarzidir. 
Nigilizm  –  ko'proq  ba'zi  ma'naviy  mezonlarni  tan  olmaslikka,  ularning  ayrimlarini  rad  etishga 
undaydigan ta'limot. 
          Yuqoridagi  falsafiy  oqimlarga  doimo  ham  mafkura  shakllari  sifatida  qaralmaydi.  Ammo 
gohida  ularga  asoslangan  ta'limotlar  paydo  bo'ladi  va  bu  ta'limotlarda  muayyan  g'oyaning 
mutlaqlashtirilishi turli mafkuraviy xatolarga sabab bo'lishi ham mumkin. Ana shu sababdan bu 
oqimlarning mazmun-mohiyatini bilib qo'ygan ma'qul. Ba'zi mafkuralar, muayyan ijtimoiy shart-
sharoit  taqozosiga  ko'ra,  davlat  mafkurasiga  aylanadi.  Ayrimlari  davr  o'tishi  bilan  o'zining 
mavqeyini  yo'qotsa-da,  umumbashariy  qadriyatlar  manbayi  sifatida  tarixiy  ahamiyatga  ega 
bo'ladi.  Turli-tuman  mafkuralar  o'rtasidagi  bahs-munozaraga  sabab  bo'luvchi  yoki  ularni 
uyg'unlashtiruvchi g'oyalar ham qadim zamonlardan buyon mavjud va bu jarayon insoniyatning 
tafakkur  rivojiga  ta'sir  etib  kelmoqda.  Shuningdek,  bir-biriga  mutlaqo  qarama-qarshi  bo'lgan 
g'oyaviy tizim va mafkuralar tortishuvi ham  uzoq tarixga  ega.  Bunga ilohiy kuch,  ya'ni  xudoni 
butunlay  rad  etuvchi  ateizm  –dahriylik  bilan  xudo  va  ilohiylikni  mutlaqlashtiruvchi  teizm  – 
xudojo'ylik  o'rtasida  azaliy  bahs-munozara  yorqin  misol  bo'la  oladi.  Bu  an'anaviy  tortishuv, 
shunchalik  ilm-fan  taraqqiyotiga  qaramay,  bugungi  kunda  ham  muayyan  darajada  davom 
etmoqda. 
         Fransiyada  imperator  Napoleon  shaxsiga  sig'inish  natijasida  paydo  bo'lgan  shovinizm 
g'oyalari  XIX  asrning  30-yillarida  keng  tarqalgan.  Keyinchalik  u  bir  xalqni  boshqasidan  afzal 
deb  biladigan  zararli  oqimga  aylangan.  ―Buyuk  millatchilik  shovinizmi‖,  ―buyuk  davlatchilik 
shovinizmi‖,  ―irqiy  shovinizm‖  kabi  tushunchalar  aynan  shuning  natijasida  paydo  bo'lgan. 
Ko'hna tarix tajribalari, bugungi taraqqiyot saboqlaridan ayon bo'lmoqdaki, dunyodagi  g'oya va 
mafkuralar qanday shaklda bo'lmasin, ular avvalo inson qalbidagi ikki tuyg'u – bunyodkorlik va 
buzg'unchilik  intilishlaridan  kuch  oladi.  Xullas,  g'oyaviy  nuqtayi  nazardan  olganda,  insoniyat 
tarixi xilma-xil g'oya va mafkuralarning vujudga kelishi, amaliyoti, bir-biri bilan munosabatidan 
iborat  uzluksiz  jarayondir.  Bu  jarayonda  turli  g'oyalar  maqsad  va  vazifalari,  kimning 

manfaatlarini ifoda etishiga qarab bir-biridan farq qiladi. 
         Ayrim  davlatlarning  zo'ravonlik  vasvasasiga  berilib,  o'z  ehtiyojlarini  boshqa  xalqlar 
hisobiga  qondirish  istagi  talonchilik  va  bosqinchilik,  buyuk  davlatchilik  va  tajovuzkor 
millatchilik, fashizm va ekstremizm g'oyalarini yuzaga keltirgan. Ular butun insoniyatga ko'plab 
kulfat  keltirib,  uning  taraqqiyotini  orqaga  surgan.  Ezgu  maqsad-muddaolarga  xizmat  qiladigan 
mafkuralarga  bunyodkor  g'oyalar  asos  bo'ladi.  Vayronkor  g'oyalar  asosida  shakllangan 
mafkuralar  esa  xalqlar  va  davlatlarni  tanazzulga  boshlaydi,  insonni  asoratga  soladi,  hayotni 
qabohatga  aylantiradi. Shu  ma'noda,  yuksak  g'oyalar  odamlarni  oliyjanob  maqsadlar  sari 
etaklaydi.  G'oyasi  etuk,  e'tiqodi  butun,  qadriyatlari  yuksak  insongina  mardlik  namunalarini 
ko'rsata oladi. Jahon tarixidan, jumladan, xalqimizning o'tmishidan ham, qaysi sohada bo'lmasin, 
mardlik  va  jasorat  ko'rsatish  uchun  insonga  ulug'vor  g'oya  madad  ekaniga  ko'plab  misollar 
topiladi.