„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

                                 
                                                         Adabiyotlar 
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. –T. : 2019. 
2.  Mirziyoyev  Sh.M.  Xalqimizning  roziligi  bizning  faoliyatimizga  berilgan  oliy  baho.  2-jild,    - 
Toshkent –―O‗zbekiston‖ NMIU, 2018. 
3. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. -T. : 1998. 
4.  Karimov  I.  A.  Ozod  va  obod  vatan,  erkin  va  farovon  hayot  –  pirovard  maqsadimiz.  T.8.  T.: 
O'zbekiston. 2000. 503, 504 betlar. 
5.  Karimov  I.A.  Biz  tanlagan  yo'l  –  demokratik  taraqqiyot  va  ma'rifiy  dunyo  bilan  hamkorlik 
yo'li. t.11. T.: O'zbekiston, 2003. 17, 18 betlar. 
5. Mustaqillik. Izohli ilmiy-ommabop lug'at. -Toshkent, 1998. 
6.  Milliy  istiqlol  g'oyasi:  asosiy  tushunchalar,  tamoyillar  va  atamalar  (qisqa  izohli  tajribaviy 
lug'at) -Toshkent, 2002. 
 
4 - Ма‟ruza. G‟oyaviy tahdidlarning yo‟nalishlari 
Reja: 
1. XXI asrda mafkuraviy munosabatlar keskinlashuvining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sabablari. 
2. G‘oyaviy tahdidlarning asosiy yo‘nalishlari. 
3. Terrorizmning shakllari: mintaqaviy va xalqaro terrorizmning g‘oyaviy-mafkuraviy asoslari. 
4. XXI asrda mafkuraviy hamkorlikning ahamiyati. 
  

   
Tayanch  tushunchalar:  Birinchi  Prezident  Islom  Karimov  mafkuraviy  tahdidlar, 
ularning  mazmun-mohiyati  va  asosiy  yo‟nalishlari  haqida.  (O‟zbekiston  XXI  asr  bo‟sag‟sida, 
xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolotlari  asari  asosida).  Shovinizm, 
genotsid,  fashizm,  neofashizm,  neokommunizm,  irqchilik,  diniy  ekstremizm,  fundamentalizm, 
terrorizm  g‟oyalarining  reaktsion  mohiyati  va  ularga  qarshi  kurashning  tarixiy  zaruriyati. 
Mahalliychilik,  millatchilik,  urug‟  aymog‟chilik,  korruptsiyaga  qarshi  kurash  mafkuraviy 
mustaqillik  kafoloti.  Mafkuradagi  mutloq  jamoaviy  va  mutloq  individual  yondashuvlarning 
salbiy oqibatlari. Evroosiyo va Sharq mafkurasining xususiyatlari. Jahon moliyaviy inqirozining 
mafkuraviy jarayonlarga ta‟siri. XX asrda mafkuraviy hamkorlikning ahamiyati, uning ijtimoiy, 
iqtisodiy,  siyosiy,  ma‟naviy,  huquqiy  asoslari  hamda  milliy,  hududiy  va  umumbashariy 
darajalari. 
 
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: aqliy hujum,
 Charxpalak usuli,
 BBB texnologiyasi, 
dialogik yondashuv, muammoli ta‟lim, blits, munozara, klaster, Galereya metodi.  
 
1.  XXI  asrda  mafkuraviy  munosabatlar  keskinlashuvining  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy 
sabablari. 
XXI  asr  mafkuraviy  munosabatlar  o‘ta  keskinlashuvi  bilan  xarakterlanadi.  Jahonda  ro'y 
berayotgan  g'oyaviy  jarayonlar,  mavjud  mafkura  shakllari,  ularning  mohiyati,  maqsadlari  va 
o'zaro  munosabatlari  bilan  bog'liq  holat,  xususiyat  va  faoliyatini  yaxlit  tarzda  aks  ettiruvchi 
tushuncha.  Bugungi  dunyo  yaxlitlikni  tashkil  etsada,  undagi  mintaqa  va  davlatlar,  millat  va 
xalqlar tarixiy shart-sharoit, jo'g'rofiy joylashuvi, geostrategik  holatiga ko'ra turli  mavqega ega. 
Hozirgi  davr  –  dunyoda  g'oyaviy  qarama-qarshiliklar  murakkab  tus  olgan,  mafkura  poligonlari 
yadro  poligonlaridan  ham  kuchliroq  bo'lib  borayotgan  davr.  Shunday  ekan,  ularning  o'ziga  xos 
manfaatlarini ifodalaydigan mafkuraviy ta'sir usullari bo'lishi shubhasiz. Jahon siyosiy xaritasida 
ko'plab  davlatlar  mavjud  bo'lib,  ularda  turli  siyosiy  kuchlar,  partiyalar,  din  va  diniy  oqimlar, 
mazhablar, guruh va qatlamlar faoliyat ko'rsatmoqda. Ular o'zaro farqlanadigan, ba'zan bir-biriga 
zid  bo'lgan  manfaatlarga  ega.  Aynan  mana  shu  manfaatlar  o'zga  xalqlar,  turli  mintaqalar, 
davlatlarning  aholisi  yoki  ijtimoiy  guruhlar  ongiga,  turmush  tarziga  ta'sir  o'tkazish,  ularni 
bo'ysundirish uchun yo'naltirilgan maqsadlarni shakllantiradi. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad 
esa muayyan joydagi kishilarga iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va diniy qarashlarni singdirish orqali 
o'z  manfaatlarini  ta'minlashga  intilishdir.  Bunday  ta'sir  o'tkazishning  tinch  yo'li  ko'zlangan 
maqsadga olib kelmaganda boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish, mavjud vaziyatni 
ataylab  keskinlashtirish,  kuch  ishlatish  yo'li  bilan  bo'lsa  ham,  ijtimoiy  beqarorlikni  yuzaga 
keltirishga  harakat  qilinadi.  Bugungi  dunyoning  mafkuraviy  manzarasiga  nazar  tashlansa, 
aksariyat  ilg'or  davlatlarda  umuminsoniy  qadriyatlar  va  demokratik  tamoyillarga  asoslangan 
mafkuralar  amal  qilmoqda.  Ularda  tinchlik  va  taraqqiyot,  inson  va  jamiyat  kamolotiga  xizmat 
qiladigan umuminsoniy g'oyalar ustuvordir. Shu bilan birga, inson ongida yangicha dunyoqarash 
va  tafakkur  tarzi  shakllanayotgan  hozirgi  davrda  muayyan  kuchlarning  mafkura  maydonida 
hukmronlik  qilishga,  o'z  ta'sir  doirasini  kengaytirishga  qaratilgan  intilishi  kuchayib  bormoqda. 
Tajovuzkor  millatchilik  va  shovinizm,  neofashizm  va  terrorizm,  irqchilik  va  ekstremizm 
mafkurlari  shular  jumlasidandir.  Xususan,  turli  shakllarda  namoyon  bo'layotgan  terrorchilik 
kuchli  moddiy  asosga  ega  bo'lib,  mafkuraviy  xavfi  ortib  bormoqda.  Bundan  tashqari,  e'tiqod 
umumiyligiga  asoslanish  (mas.  panislomizm),  etnik  birlikka  urg'u  berish  (mas.  panslavyanizm, 
paneronizm,  panturkizm)  va  yagona  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  siyosiy  makonda  yashash  natijasida 
yuzaga kelgan bog'liqlik asosida (mas. pansovetizm) yakka mafkuralar hukmronligini ta'minlash 
va shu yo'l bilan jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo'lib olinishga urinishlar ham ko'zga 
tashlanmoqda.  Lekin  bular  bugungi  dunyodagi  mafkuraviy  jarayonlarni  to'la-to'kis  aks  ettira 
olmaydi.  Chunki  globallashuv  sharoitida  bu  jarayonlar  yangicha  tus  va  shakllarda  namoyon 
bo'lib,  g'oyaviy-mafkuraviy  ta'sir  o'tkazishning  nihoyatda  o'tkir  quroliga  aylanib  bormoqda. 
Bunday  tahdidlarning  xatarli  jihati  shundaki,  Birinchi  Prezidentimiz  I.  A.  Karimov  ta'biri  bilan 
aytganda,  ―...  agar  harbiy,  iqtisodiy,  siyosiy  tazyiq  bo'lsa,  buni  sezish,  ko'rish,  oldini  olish 

mumkin,  ammo  mafkuraviy  tazyiqni,  uning  ta'siri  va  oqibatlarini  tezda  ilg'ab  olish  nihoyatda 
qiyin‖.  Shuning  uchun  dunyoning  mafkuraviy  manzarasida  yuz  berayotgan  o'zgarishlar 
mohiyatini  teran  anglash,  tahlil  etish  va  zarur  xulosalar  chiqarish  muhim  ahamiyatga  ega. 
Bugungi kunda geosiyosiy jarayonlar, ularning mintaqamiz va mamlakatimizga ta'siri masalalari, 
bu  borada  respublikamiz  amal  qiladigan  tamoyillar  Birinchi  Prezidentimiz  Islom  Karimov 
asarlarida  ayniqsa,  ―O'zbekiston  XXI  asr  bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari 
va  taraqqiyot  kafolatlari‖  kitobida  atroflicha  tushuntirib  berilgan.  Mamlakatimizning  ichki  va 
tashqi  siyosatiga  xos  asosiy  geosiyosiy  tamoyillar  ana  shu  asosda  amalga  oshirilmoqda.  Jahon 
hamjamiyatida O'zbekistonning yer usti va yer osti boyliklari, G'arb va Sharq orasidagi aloqalar 
markazi  bo'lmish  imkoniyati,  Markaziy  Osiyoda  aholi,  ishlab  chiqarish  imkoniyatlari,  ilmiy 
salohiyat  va  boshqa  jihatlardan  yetakchi  mamlakat  ekanligi  rivojlangan  mamlakatlarning 
geosiyosatida O'zbekiston bilan hisoblashish, u bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarni uzoq maqsadni 
ko'zlab o'rnatish zaruratini tug'dirdi. 
Asar  muqaddimada  XX  asr  so'nggida  to'liq  mustaqillikka  erishgan  respublikamiz  oldida 
turgan  asosiy  vazifalar  tahlil  etilgan  va  umumlashtirilgan.  Birinchi  Prezidentimiz  barchani  bu 
haqda  teran  fikr  yuritishga  undab,  quyidagi  masalalarni  o'rtaga  qo'yadi:  "Eng  murakkab 
savollardan  biri  shuki,  bizdagi  barqarorlik  va  xavfsizlik  yo'lida  tahdid  bo'lib  turgan 
muammolarni anglab yetyapmizmi?  
Xavfsizligimizga  tahdid  bo'lib  turgan  muammolarga  nimalarni  qarshi  qo'ya  olamiz? 
Jamiyatimizning  to'xtovsiz  va  barqaror  rivojlanishiga  biz  istiqomat  qilayotgan  mintaqada 
jo'g'rofiy-siyosiy muvozanat saqlanishiga nimalar kafolat bo'la oladi?"
10
. Ushbu savollarga javob 
berar  ekan,  Birinchi  Prezidentimiz,  avvalo,  mustaqil  qadam  tashlayotgan  mamlakat  aholisida 
ertangi kunga ishonch hissini mustahkamlash, XXI asrda yuzaga kelayotgan ko'p qirrali ijtimoiy-
siyosiy kurashlar mohiyati va maqsadini anglash ko'nikmasini hosil qilish, boshqacha aytganda, 
kishilarni turli-tuman xavf-xatarlarni oldindan ko'ra bilish, uning oldini olish yoki chetlab o'tish 
tajribasini  o'zlashtirish,  yurtimizda  barqarorlik,  tinchlik,  osudalikni  saqlab,  unga  salbiy  ta'sir 
ko'rsatuvchi  ichki  va  tashqi  omillarga  qarshi  qat'iy  kurashish,  barqaror  rivojlanishning 
zamonaviy  uslublarini  muntazam  o'zlashtirib  borish  va  bu  ko'nikmalarni  yuksak  darajada 
rivojlantirish,  taraqqiyot  omillarini  aniqlay  olish,  uni  himoyalash  va  sobitqadamlik  bilan  olg'a 
intilish  kabi  masalalarni  yaxlit  tarzda  qamrab  oluvchi  milliy  mafkura  —  milliy  g'oyani 
shakllantirishni eng muhim vazifa sifatida belgilab berdi. 
Birinchi  Prezidentimiz  fikricha,  mamlakatning  ko'p  millatli  xalqini  ushbu  masalalarga 
doimiy e'tibor qaratishga o'rgatish, buni asta-sekin hayot va turmush tarzining ajralmas qismiga 
aylantirish  bugungi  kunda  taraqqiyotimiz  uchun  qilinayotgan  barcha  ishlarning  muvaffaqiyatli 
rivojlanishiga asos bo'ladi. 
Ma'lumki,  O‘zbekistan  barqaror  rivojlanish  yo'lidan  bormoqda.  Uning  ana  shu  tinch 
taraqqiyotiga  ta'sir  ko'rsatuvchi  xavf-xatarlar  mavjudmi?  Prezident  I.A.Karimov  bu  xavf-
xatarlarni haqli ravishda alohida turlarga ajratadi, ularning mazmun-mohiyatiga e'tibor qaratadi: 
"Ikki mafkuraviy tuzumning kurashi va bu kurashning xalqaro hayotning hamma sohalariga soya 
tashlashi  ostida  o'tgan  kuchli  qarama-qarshilik  barham  topdi.  Ammo  shundan  keyin  ham  bizni 
qurshab turgan dunyo, ko'plar kutganidek, osoyishtaroq bo'lib qolgani yo'q. 
Unda mojarolar kamaymadi. Dunyoda yangi tartiblarni shakllantirish jarayoni mintaqalar 
darajasidagi  va  mintaqalar  ichidagi  eskidan  saqlanib  kelayotgan,  zimdan  tutab  yotgan,  har  xil 
tarixiy, etnik, siyosiy, diniy va boshqa sabablarga ega bo'lgan mojarolarning keskinlashuvi bilan 
birga  yuz  berdi.  Bu  mojarolar  ilgari  ikki  tuzumning  dunyo  miqyosidagi  qarama-qarshiligi 
doirasida ko'pincha u yoki bu kuchlar qutbining manfaatlari yo'lida "bostirib kelgan" edi. Bundan 
tashqari,  yangi  mintaqaviy  mojarolarning  vujudga  kelishi  va  ularga  turli  tashqi  kuchlar  o'z 
jo'g'rofiy-strategik intilishlari doirasida jalb etilishidan iborat xavflar ham mavjud"
11
. 
Birinchi  Prezidentimiz
  fikricha,  yangi  yuz  yillikda  mintaqaviy  mojarolarning  ta'siri  aniq 
qurolli harakatlar, ochiq keskinlik bilan ko'rinmaydi. U virus kabi sezilarsiz tarzda kirib keladi, 
                                                 
10
Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'lida. 6-jild. — T.: «O'zbekiston»,1998.— 33-bet 
11
O‘sha asar. 41-bet  

o'zi  kuchayib,  qolganlarni  holdan  toydirib,  shu  farovon  mintaqani  tanazzul  yoki  portlash  sari 
yetaklaydi. Shuning uchun davlatimiz mintaqaviy mojarolarning salbiy oqibati to'g'risida ma'lum 
tushunchaga  ega  bo'lishi  va  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  hamda  boshqa  xatti-harakatlarni,  yuz 
berayotgan  voqealarni  kuzata  olish,  bu  haqda  mustaqil  fikrlab,  to'g'ri  xulosa  chiqarish,  mojaro 
kirib  kelishiga  yo'l  qo'ymaslik,  unga  qarshi  kurashish  kabi  dunyoqarashning  xalq  orasida 
ommaviy shakllanishiga erishishi shart. 
Mintaqaviy  mojarolar  bir  davlatga  ommaviy  ta'sir  ko'rsatish  xususiyatiga  ega  bo'lgani 
kabi  unga  qarshi  kurash  ham  butun  xalqni  qamrabolishi,  ommaviy  bo'lishi,  ya'ni  xalq 
mafkurasiga aylanishi lozim. 
Birinchi  Prezidentimiz
  mamlakatimizdagi  barqaror  rivojlanish,  tinchlikka  tahdid  soluvchi 
og'ir xavflardan  yana biri  sifatida diniy ekstremizm  va fundamentalizmni qayd  etadi.  "E'tiborni 
odamlarning diniy e'tiqodlari bilan bog'liq har qanday muammo g'oyat nozik ekanligiga, ularning 
diniy  ma'naviy  qadriyatlari  bilan  shiorlardan,  xususan,  islomni  qayta  tiklash  shioridan 
foydalanayotgan  muayyan  kuchlar  ko'zlayotgan,  dinga  aloqasi  bo'lmagan  siyosiy  va  boshqa 
tajovuzkor maqsadlar  o'rtasidagi  farqni  tushunib  olishlariga  erishish  zarurligiga  qaratishni 
istardim"
12
. 
Asarning  ushbu  qismida  islom  tamaddun  taraqqiyotiga  qanchalik  hissa  qo'shgani, 
jumladan,  ulug'  allomalarimizning  bu  boradagi  o'rnini,  shuningdek,  ko'plab  siyosiy  oqimlar, 
guruhlarning  islom  niqobi  ostida  amalga  oshirayotgan  xatti-harakatlari  nafaqat  islom  diniga, 
balki  boshqa  e'tiqoddagi  xalqlar,  millatlarga,  hatto  islom  dinining  o'ziga  ham  qanchalik  salbiy 
oqibatlar  olib  kelayotganini  batafsil  sharhlab  beradi.  Ta'kidlash  kerakki,  islom  e'tiqodidagi 
ekstremistik  guruhlar  yoki  ularni  qo'llab-quvvatlayotgan  boshqa  siyosiy  kuchlar  qanday  yo'l 
bilan  bo'lishidan  qat'i  nazar,  ma'lum  davlat  siyosatiga  ta'sir  ko'rsatishga,  o'sha  davlat 
erishayotgan  yutuqlarini  chippakka  chiqarishga  yoki  o'zga  davlatning  ma'lum  ta'sir  doirasiga 
tushirishga  yoxud o'sha davlatning siyosiy hokimiyatini egallab, o'z guruhlari tomonidan ishlab 
chiqilgan siyosat va qonun normalarini joriy etishga harakat qiladi. Islom fundamentalistlari turli 
urushlar,  keskinliklar  odamlarga  ofat  keltirgan  qadimgi  zamonlarda  islom  birligi  va  islom 
g'oyalari  targ'iboti  odamlar  hamda  madaniyatning  yuksalishiga  ijobiy  ta'sir  ko'rsatganini  dastak 
qilib,  o'sha  ta'sirni  hozirgi  davrga  moslashtirgan  holda  qayta  joriy  etishga  intilmoqda,  ya'ni 
barcha  ellarni  yagona  islom  boshqaruvi  ostida  birlashtirib,  "farovon  islom  olamini  yaratgan" 
islom  xalifaligini  tiklash,  unga  kirmaganlarga  qarshi  jihod  yoki  muqaddas  urush  e'lon  qilish 
yo'lidan  bormoqda.  Bundan  tashqari,  rivojlangan  mamlakatlar,  ayniqsa,  G'arb  davlatlarining 
iqtisodiy va texnik taraqqiyot nuqtai nazaridan Sharq mamlakatlariga ta'sir ko'rsatishga urinishi, 
shu  mamlakatlarning  moddiy  iqtisodiy  boyliklaridan  foydalanish  asosida  ularni  o'z  ta'siriga 
tortishni  turli  uslublarda  majburiy  amalga  oshirishga  urinishi,  islom  mamlakatlarini  mensimay 
ichki  va  tashqi  munosabatlariga  aralashishlari  ham  islom  fundamentalistlari  safining 
kengayishiga,  shunday  ruhdagi  yangi  guruh,  oqimlarning  yuzaga  kelib  tarqalishiga  ta'sir 
ko'rsatmoqda. 
Shunday ta'sirlar oqibatida turli-tuman fundamentalistik guruhlarda islom mamlakatlarini 
yagona boshqaruv ostida birlashtirish kerak, degan noto'g'ri fikr tug'ilishiga zamin hozirlayapti. 
Bu  esa  asrlar  davomida  taraqqiyot  yo'lidan  borgan  turli  islom  xalqlari  diniy  va  dunyoviy  urf-
odatlari,  e'tiqodlarini  isloh  qilish  kerak,  degan  tushunchaga  yo'l  ochib,  oqibatda  qo'poruvchilik 
bilan  shug'ullanayotgan  diniy  guruhlar  va  davlat  o'rtasidagi  qonli  to'qnashuvga  sabab  bo'lyapti. 
Bundan  tashqari,  fundamentalistik  guruhlarning  o'z  e'tiqodlariga  mansub  manfaat  va  siyosiy 
xatti-harakatlari ham atroflicha tahlil qilib berilgan. 
Birinchi  Prezidentimiz
  asarning  "Buyuk  davlatchilik  shovinizmi  va  agressiv  millatchilik" 
qismida  mamlakatimizning  ozod  va  obod  taraqqiyot  tamoyillariga  halokatli  ta'sir  ko'rsatishi 
mumkin bo'lgan yana bir xavf to'g'risida bor haqiqatni ochib beradi: "Tarixiy tajribaga asoslanib, 
bu hodisani muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo'ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy 
                                                 
12
Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'lida. 6-jild. — T.: «O'zbekiston»,1998.— 52-bet  

hukmronlik  deb  yoki  millatlararo  va  davlatlararo,  mintaqaviy  munosabatlarda  unga  intilish  deb 
ta'riflash mumkin. 
Shovinizm ba'zi ko'p sonli millatlarning nafaqat ko'p millatli imperiya doirasida, balki uni 
o'rab  turgan  jo'g'rofiy-siyosiy  makonda  ham  o'zining  mutlaq  hukmronligini  o'rnatish  uchun 
kurashda namoyon bo'ladi"
13
. 
Asarda  buyuk  davlatchilik  shovinizmi  va  agressiv  millatchilik  ko'plab  misollar 
yordamida  teran  tahlil  etiladi.  Lekin  bu  fikrni  faqat  shu  davlatlarga  oid  ekan  deb  qaramaslik 
kerak, bugungi  fan-texnika va axborot almashinish taraqqiyoti tobora  yuksalayotgan XXI  asrda 
shovinizm va millatchilik yangi shaklda namoyon bo'lmoqsa. Bu illat hozirgi kunda jahonshumul 
qurolli  to'qnashuvlar  bilan  emas,  balki  iqtisodiy,  siyosiy,  huquqiy,  ma'naviy,  integrasion  va 
boshqa  blokadalar  (siqib  qo'yish)  orqali  namoyon  bo'lmoqda.  Shuningdek,  hozir  bu  usul  ish 
bermagan  taqdirda,  tarixiy  uslub,  ya'ni  qurolli  harbiy  tazyiq  asosida  tasarruf  etish,  bosib  olish 
yoki majburan ta'sir doirasiga kiritish tamoyillari ham qo'llanilayotir. Chunonchi, go'yoki biznes 
faoliyati,  aslida  esa  maqsadi  boshqa  bo'lgan  turli  loyihalarga  yoxud  nodavlat  tashkilotlar  ta'sir 
doirasiga  olish,  ommaviy  axborot  vositalari  yordamida  provakasion  tashviqotlar  uyushtirish 
orqali  o'z  g'oyalarini  singdirish  yo'nalishlari  ham  uning  asosiy  shakllaridandir.  Rivojlangan 
davlatlardagi  ayrim  guruhlar  tomonidan  amalga  oshirilayotgan  bunday  xatti-harakatlarning  asl 
mohiyati  to'g'risida  to'g'ri  tushunchaga  ega  bo'lish,  dunyoqarashni  ham  aniq  belgilab  olishga 
yordam berishini bugungi O'zbekistonning har bir fuqarosi yaxshi bilishi lozim. 
Birinchi  Prezidentimiz
  bu  asarda  etnik  va  millatlararo  ziddiyatlar  yosh  respublikamiz 
taraqqiyoti  uchun  jiddiy  xavf  ekanini  alohida  ta'kidlaydi.  Asarda  tarixiy  etnik  va  millatlararo 
nizolardan  qator  dalillar  keltiradi  hamda  bunday  nizolarning  asosiy  omillari  ko'rsatib  beriladi. 
Bildirilgan  fikr  va  ko'rsatilgan  asoslar  faqat  mamlakatimizni  qamrab  olmaydi,  ular  bugungi 
dunyoda  mavjud  etnik  va  millatlararo  muammolarning  qayerda  bo'lishidan  qat'i  nazar, 
barchasiga birday taalluqlidir. Chunki hozirda ko'pmillatli bo'lmagan davlatlarning o'zi juda oz. 
Shunga ko'ra, ushbu ziddiyatlarni ko'pmillatli davlatlar va ularning qo'shnichilik xususiyatlariga 
ko'ra  ham  tahlil  etish  kerak.  Shunisi  xarakterliki,  etnik  va  milliy  nizolar  maqsadiga  ko'ra  ichki 
yoki tashqi asosli bo'ladi. Ba'zan ichki asoslar sababli yuzaga kelgan nizolarga, ma'naviy, etnik, 
milliy  yoki  boshqa  manfaatlar  tutash  va  yaqin  bo'lishiga  qarab,  tashqi  sabablar  ham  aralashib 
ketadi.  Oqibatda  ichki  nizolar  davlat  yoki  mintaqa  doirasidan  chiqib,  xalqaro  maydonda 
davlatlararo tus oladi. Ta'kidlash kerakki, bizning mintaqamizda millatlararo va etnik ziddiyatlar 
hozirgi kunda iqtisodiy, jo'g'rofiy, siyosiy, moddiy va diniy ziddiyatlar bilan qo'shilib ketmoqda. 
Ayni vaqtda, bu ziddiyatlarning tub asoslari odilona tahlil etilmagani tufayli muammolar bartaraf 
etilishi o'rniga, ularni chuqurlashtirishga yo'l qo'yilmoqda. 
Yuqoridagi  muammolarga  nafaqat  biz  uchun,  balki  har  qanday  rivojlangan  kuchli 
davlatning barqarorligi va taraqqiyotiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan kuchli tahdidlar sifatida 
qarash kerak. 
Buzg‘unchi  g‘oyalar  xalqlar  boshiga  so‘ngsiz  kulfatlar  keltiradi.  Bunga  olis  va  yaqin 
tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Inson va jamiyat bor ekan, ezgu g‘oyalarning ziddi 
bo‘lgan  zulm  va  zo‘ravonlik,  qabohat  va  jaholat  yangi-yangi  shakllarda  namoyon  bo‘lishga 
urinadi.  Lekin  ular  odamzotning  adolat,  tinchlik  va  birodarlik,  taraqqiyot  va  farovonlik 
g‘oyalariga tayanib, oliy maqsadlar sari intilishlarini aslo to‘xtata olmaydi. 
Demak,  vayronkor  g‟oya  deb,  turli  ta‟sirchan  vositalardan  foydalanib,  odamlarni  soxta 
va  puch  maqsadlarga  ergashtiruvchi,  ularning  kuch-qudratini  buzg‟unchilik  va  jinoyatga 
yo‟naltiradigan, insoniyat uchun faqat kulfat keltiradigan g‟oyaga aytiladi. 
Shu bilan birga vayronkor g‘oyalarning mazmun-mohiyatini,  maqsad-muddaolarini bilish 
nihoyatda  muhim.  Bu  fuqarolar,  ayniqsa  yoshlar  uchun  buzg‘unchi  g‘oyalar  xavfini  anglash, 
o‘zlarida mafkuraviy immunitet hosil qilish uchun zarur bilimlarni egallashiga yordam beradi. 
Tahdid  –  inson,  jamiyat  va  davlat  hayoti  hamda  faoliyatiga  nisbatan  muayyan  davr 
mobaynida  aniq  maqsadga  yo'naltirilgan  mahalliy,  hududiy,  mintaqaviy  va  umumsayyoraviy 
                                                 
13
 O‘sha asar. 65-bet 

salbiy omillarning tajovuzi tufayli aniq makon va zamonda vujudga keladigan xavf-xatar shakli, 
muayyan  beqaror  siyosiy-ijtimoiy  va  tarixiy  vaziyatni  ifodalovchi  tushuncha.  Ushbu 
tushunchaning  mazmun-mohiyati,  namoyon  bo'lish  shakllari  va  xususiyatlari  Birinchi 
Prezidentimiz  Islom  Karimovning  ―O'zbekiston  XXI  asr  bo'sag'asida:  xavfsizlikka  tahdid, 
barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari‖  asarida  ko'rsatib  berilgan.  Tahdidlar  turli-tuman: 
ichki,  tashqi,  makon  nuqtayi  nazaridan  esa  uzoq  va  yaqin  bo'lishi  mumkin.  So'nggi  yillardagi 
voqealar  shundan  guvohlik  beradiki,  ularni  iqtisodiy,  ijtimoiy,  siyosiy,  ekologik,  demografik, 
ma'naviy,  mafkuraviy,  harbiy,  tabiiy-iqlimiy  tahdidlarga  ajratib,  tahlil  etish  mumkin.  Yer 
yuzining  turli  mintaqalarida sodir bo'layotgan, butun  insoniyatga xavf solib turgan turli  noxush 
hodisalarni tahlil qilgan sari, ularning barchasida inson omili bosh sababchi ekani oydinlashadi. 
XXI asr boshidagi tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, muayyan davlat va millat xavfsizligi, 
barqarorligi,  taraqqiyoti  hamda  istiqboli  ko'p  jihatdan  mazkur  millatga  xavf  solayotgan  xavf-
xatar  va  tahdidlarni  anglab  yetish  salohiyati  va  qobiliyati  darajasiga  bog'liqdir.  Tahdidlarga 
nisbatan  befarqlik,  loqaydlik  oqibatida  tanazzulga  uchragan  davlatlar  ham  bo'lgan.  Aksincha, 
boqiylikka  daxldor  millatlar  ham  borki,  ular  muvaffaqiyatining  asosiy  omili  bo'lg'usi  tahdidni 
oldindan sezib, unga o'z vaqtida javob qaytargani bilan belgilanadi.  
Ma'lumki,  jahonda  vujudga  kelgan  murakkab  vaziyat  tufayli  hozirgi  davrning  ma'naviy-
mafkuraviy  tahdidlari  tuzilishi  yanada  kengayib  ketdi.  Zamonaviy  mafkuraviy  tahdidlar  omili 
siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy  ,  madaniy  va  ma'naviy  sohalarni,  ya'ni  kishilik  jamiyati  hamda 
hayotining  barcha  sohalarini  qamrab  olgan.  Ayni  paytda  ma'naviy-mafkuraviy  tahdidlar  orqali 
ko'zlangan  maqsadlarga  erishishda  ma'naviyat  omilidan  asosiy  mexanizm 
sifatida 
foydalanilmoqda.  Mazkur  holat  ma'naviy  tahdidlarga  qarshi  kurash  samaradorligini  oshirish 
uchun ko'plab nazariy muammolarni hal qilishni ham nihoyatda dolzarb vazifa qilib qo'ymoqda. 
Bu masalaga ―Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch‖ asarida alohida e'tibor qaratilgan. Ma'naviy 
tahdidlar o'z mohiyatidan kelib chiqib, eng avvalo, inson ongi, tafakkuri va xulq-atvoriga xavf-
xatar solmoqda. Inson ongi va qalbini vayronkor va buzg'unchi g'oyalar bilan izdan chiqarishga 
harakat  qilish  uning  eng  asosiy  mazmun-mohiyatini  belgilaydi.  Mafkuraviy  tahdidlar  esa 
muayyan jamiyat a'zolarini yagona maqsad va muddaolardan chalg'itib, milliy mentalitetga mos 
kelmaydigan  begona  g'oya,  fikr,  maqsad  va  qarashlarni  chetdan  turib  eksport  qilish  jarayonida 
o'zini  yanada  aniqroq  namoyon  qiladi.  Mafkuraviy  tahdidlarning  o'ta  xavfli  jihati  shundan 
iboratki,  u  birinchi  navbatda,  jamiyatning  ma'naviy  sohasini  barbod  qilishga  yo'naltirilgan. 
Chunki  aynan  ma'naviy  soha  har  qanday  jamiyatning  mavjudligi,  yashovchanligini 
ta'minlaydigan asosiy o'zak hisoblanadi. Bugun ma'naviy-mafkuraviy tahdidlarning turli xil usul 
va  vositalari  ishlab  chiqilmoqda.  Kishi  xayoliga  kelmaydigan  oddiy  gugurt  qutisidan  tortib, 
ustimizdagi  kiyimlar,  oziq-ovqat  mahsulotlari,  kinofilmlarning  har  birida  muayyan  tarzda  katta 
yoki  kichik  bo'lsa-da,  ma'naviy-mafkuraviy  tahdid  mavjud.  Buning  xatarli  tomoni  shundaki, 
ma'naviy-mafkuraviy  tahdidlar  targ'ibotchilari  o'z  maqsadlari  yo'lida  juda  katta  miqdorda 
mablag'  sarflashmoqda.  Masalan,  bugun  AQShda  ta'lim  sohasiga  nisbatan  reklamaga  1,5  marta 
ko'p  mablag'  sarflanmoqda.  Ma'lumki,  har  qanday  millatning,  jamiyatning  inqirozga  yuz 
tutishiga,  birinchi  navbatda,  ma'naviyat  omilining  susayishi  sabab  bo'ladi.  Zero,  I.A.Karimov 
tomonidan takror va takror ta'kidlanganidek, biron-bir jamiyat ma'naviy imkoniyatlarini, odamlar 
ongida  ma'naviy  va  axloqiy  qadriyatlarni  rivojlantirmay  hamda  mustahkamlamay  turib  o'z 
istiqbolini  tasavvur  eta  olmaydi.  Demak,  bugungi  kundagi  ma'naviy  tahdidlar  tabiiy  ravishda 
jamiyat  uchun  «ma'naviy  xavfsizlik»  muammosini  keltirib  chiqaradi.  Jumladan,  bizning 
jamiyatimiz uchun ham ushbu masala o'ta dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda turli 
toifadagi  dushmanlarimizning  ma'-yatimizga  nisbatan  xuruji  quyidagi  ko'rinishlarda  yuz 
bermoqda: ekstremistik ruhdagi diniy g'oyalarni tiqishtirishga intilish; milliy taraqqiyot modeliga 
aholi  o'rtasida  ishonchsizlik  uyg'otish;  demokratiya  qadriyatlari  va  demokratik  taraqqiyot 
imkoniyatlariga  nisbatan  shubha  bilan  qarash  holatini  vujudga  keltirish;  odamlar  ongini  ezgu 
g'oyalardan chalg'itish; G'arbga xos bo'lgan dunyoqarash va xulq-atvor normalarini tiqishtirishga 
harakat  qilish;  jamoaparvarlik,  ijtimoiy  hamkorlik  ruhini  inkor  etib,  individualizm  g'oyalarini 
sun'iy  ravishda  tiqishtirish;  xayoliy  farovon  turmush  tarzini  va'da  qilish;  jamiyatni  fikrsizlikka 

undash;  jamiyat  a'zolari,  ayniqsa,  yoshlar  tafakkurida  milliy  qadriyatlarga  sodiqlik  tuyg'ularini 
zaiflashtirish,  xalqimiz  urf-odatlari,  milliy  mentalitetiga  begona  odatlarni  kiritishga  intilish. 
G'arazli  maqsadlarni  ko'zlovchi  siyosiy  kuchlar  mafkuraviy  xurujlarni  amalga  oshirishda  eng 
zamonaviy  axborot  tarmoqlari,  san'at,  adabiyot,  reklama,  OAVdan  iborat  yaxlit  bir  tizimdan 
foydalanmoqda.  Shu  bois  jamiyatimizda  ma'naviy  xavfsizlikni  ta'minlash  masalasiga  keng 
qamrovli,  sifat  jihatidan  butunlay  yangi  asoslarda  yondashish  davrimizning  eng  asosiy 
muddaosini  tashkil  etadi.  Chunki  o'z  ma'naviy  xavfsizligini  ta'minlay  olgan  jamiyatninggina 
umri  boqiy bo'ladi. Xavfsizlikni  ta'minlash har birimizning burchimizdir. Ma'naviy xavfsizlikni 
ta'minlashda quyidagilarga e'tibor berish maqsadga muvofiq: milliy ma'naviy qadriyatlarni asrab-
avaylash; yoshlarni milliy ruhda tarbiyalash; xorijiy san'at namunalarini muntazam ekspert qilib 
borish; ma'naviy daxlsizlik masalasini qonunlashtirib qo'yish; inson irodasini chiniqtirib borish; 
targ'ibot  ishlarini  zamonaviylashtirib  borish.  Zero,  ―ma'naviy  xavfsizlik‖  tushunchasi  jamiyat 
a'zolarining  milliy,  insoniy  va  shaxsiy  tuyg'ulari,  qarashlari,  turmush-tarzi,  qadriyatlari  hamda 
urf-odatlarini  daxlsiz  saqlashni  anglatadi.  Bugungi  davr  voqeligi  har  bir  masalada  yangicha 
tamoyillar asosida ham yondashishni taqozo etmoqda. Muayyan tahdid, g'oya  yoki tamoyillarni 
anglab olish ishning bir qismi, xolos. Shu ma'noda, ma'naviy tahdidlarga qarshi kurashda amaliy 
ishlarga  e'tibor  berish  asosiy  masaladir.  Buning  uchun  jamiyat  a'zolarida  ma'naviy  immunitetni 
hosil  qilish  kerak.  Birinchi  Prezident  I.A.  Karimov  ―O'zbekiston  XXI  asr  bo'sag'asida: 
xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafolatlari‖  kitobida  o'z  taqdirimizni 
o'zimiz  belgilashimiz,  istiqlol  bergan  erk  va  ozodlikni  bugungi  murakkab  va  ba'zan  shafqatsiz 
dunyoda  bo'layotgan  turli  xavf-xatarlardan  saqlash  har  birimizga  bevosita  bog'liq,  degan  teran 
ma'noli fikrni olg'a suradi. Agar bu fikrni tahlil qiladigan bo'lsak, birinchidan, biz yashab turgan 
dunyo  mustaqilligimiz  va  taraqqiyotimiz  uchun  turli  xil  tahlikalarga  to'lib-toshganligini  anglab 
etish  qiyin  emas.  Ikkinchidan,  ko'p  jihatdan  bizning  xohish-irodamizga  bo'ysunmaydigan 
ijtimoiy,  umumjahon  rivojlanish  jarayonlari  mamlakatimiz  fuqarolari  oldiga  g'oyat  mas'uliyatli 
talablar  qo'yayotgani  bois,  turli  tahdidlarning  oldini  olish  va  barqarorlikka  erishish  yo'lidagi 
chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  har  birimizning  ma'naviy  olamimizga  bog'liq  ekani  to'g'risida 
aniqroq  tasavvurga  ega  bo'lamiz.  Demak,  xalqaro  axborotlashuv  mamlakatlar  o'rtasidagi 
aloqalarni  tezlashtirish  bilan  bir  qatorda,  afsuski,  milliy,  mintaqaviy  va  global  xavfsizlikka 
nisbatan  yangi  tahdidlarni  vujudga  keltirmoqda.  Mazkur  tahdidlar  olimlarning  Xalqaro 
Federasiyasi tomonidan XXI asrdagi insoniyatga nisbatan bo'lgan eng yetakchi  xavf-xatar omili 
deb  e'tirof  qilinishi  ham  bejiz  emas.  Xulosa  shundan  iboratki,  xalqaro  xavfsizlik  ham,  alohida 
olingan  mamlakatlarning  tinchligi  ham  tahdidbardosh  jamiyat  yaratishga  ko'p  jihatdan  bog'liq. 
Jamiyatning  axborot  xavfsizligi,  o'z  navbatida,  to'g'ridan-to'g'ri  turli  tahdidlarning  oldini  olish, 
ularga  qarshi  immunitet  hosil  qilishni  anglatadi.  Mustaqillikni  mustahkamlash,  tinchlik  va 
barqarorlikni  asrashga  alohida  e'tibor  berish  har  birimiz  uchun  dolzarb  masala  ekanini  anglab 
olish lozim. 
Mafkuraviy  tahdid  —  ijtimoiy  -siyosiy  harakat,  oqim  yoki  siyosiy  kuch  o'z  manfaatini 
ifodalovchi mafkurasini qo'rqituv, zo'rlik  yo'li bilan boshqalarga tiqishtirish. Mafkuraviy tahdid 
jamiyat,  davlat  yoki  xalq,  millat  yoki  elat  taqdiriga  xavf  solib  turgan,  fojeali  oqibatlarga  olib 
kelishi mumkin bo'lgan mafkuraviy xavf-xatarlar majmuasi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 
ta'kidlaganidek,  dunyoning  ayrim  hududlarida  ana  shunday  harakatlar  natijasida  ma'naviy 
yo'qotishlar yuz berayotgani, millatning asriy qadriyatlari, milliy tafakkuri va turmush tarzi izdan 
chiqayotgani,  axloq-odob,  oila  va  jamiyat  hayoti  ongli  yashash  tarzi  jiddiy  xavf  ostida 
qolayotganini kuzatish mumkin. O'zbekiston ham bunday tahdidlardan chetda qolayotgani  yo'q. 
Mamlakatda  insonparvar,  demokratik  jamiyat  qurilayotgan  hozirgi  sharoitda  fuqarolar  ongi  va 
faoliyatiga  siyosiy  ekstremizm,  diniy  va  fundamentalizm,  etnik  va  millatlararo  ziddiyatlar, 
korrupsiya  va  jinoyatchilik,  mahalliychilik  va  urug'-aymoqchilik,  ekologik  muammolar 
―ommaviy  madaniyat‖  tajovuzi  va  boshqalar  mafkuraviy  tahdid  shaklida  namoyon  bo'layotir. 
Ayniqsa,  o'rta  asr  xalifaligini  qayta  o'rnatish  g'oyasi  hamda  xalqaro  terrorchilik  va  diniy 
ekstremizm markazlari orqali moddiy-g'oyaviy ta'minlanayotgan aqidaparastlar mafkurasi bugun 
mintaqamizdagi tinchlik va barqarorlik uchun katta xavf bo'lib turibdi.  

Hozirgi  zamonning  mafkuraviy  manzarasida  sezilarli  ahamiyat  kasb  etayotgan  vayronkor 
g'oyalarni  ikki  guruhga  bo'lish  mumkin.  Zotan,  o'zbek  jamiyatining  taraqqiyotiga  xavf 
solayotgan  g'oyalar  (shovinizm,  neototalitarizm,  kosmopolitizm-dunyo  fuqaroligi  va  shu 
kabilar)ni  mamlakatimiz  fuqarolariga  bevosita  singdirishga  urinilayotgan  g'oyalar  (millatchilik, 
diniy  ekstremizm,  milliy  mahdudlik,  missionerlik,  prozelitizm,  «ommaviy  madaniyat», 
«axloqsizlik falsafasi» va shu kabilar)dan ajrata bilish lozim. 
Shovinizm tarafdorlari o'z manfaat va ehtiyojlarini haddan ziyod ulug'laydi, ularni boshqa 
millat va elatlar hisobiga qondirishni targ'ib etadi. «Iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan, ijtimoiy 
totuvlikka  darz  ketgan,  ichki  ziddiyatlar  kuchaygan,  Vatan,  millat  taqdiridan  o'zining  tor 
manfaatlarini  ustun  qo'yadigan,  o'zaro  kelisha  olmayotgan,  hokimiyatga  da'vogar  siyosiy 
guruhlarning mavjud muammolarini tashqi kuchlar yordamida hal qilishga urinishi va ma'naviy-
ruhiy  parokandalik, ertangi  kunga ishonchsizlik tuyg'ulari hukmron bo'lgan mamlakatlar buyuk 
davlatchilik shovinizmi nishoniga aylanishini zamonaviy tarix ham ko'rsatib turibdi». 
Millat  va  elatlarning  yagona  totalitar  tizim  sharoitidagina  farovon  hayot  kechira  olishini 
targ'ib  etuvchi  neototalitarizm  g'oyalari  ham  jamiyatimiz  taraqqiyoti  uchun  katta  xavf 
tug'dirmoqda.  Chunki  ushbu  g'oya  tarafdorlari  millatlarni  yana  imperiya  sharoitiga  qaytarishni, 
yana milliy qadriyatlarga panja orasidan qarashni taklif etadilar.  Bu haqda Prezidentimiz Islom 
Karimov: «Xalqning urf-odatlari, an'analari, madaniyati oyoq osti qilindi, ona tilining qo'llanish 
sohasi  sun'iy  tarzda  cheklab  qo'yildi.  Hatto,  shundoq  ham  milliy  an'analardan  ancha  olisda 
bo'lgan  ayrim  san'at  turlari  ham  kimlargadir  maqbul  bo'lmay  qoldi  va  ularni  yangilashga 
urindilar. Hatto, milliy libos ham qoralandi. Kezi kelganda odamlar milliy an'analar bo'yicha to'y 
qilish, qarindosh-urug'larni dafn etishga ham cho'chib qolgan edilar», deya ta'kidlaydi.  
XX  asr  so’ngida  ro’y  bergan  ulkan  ijtimoiy-siyosiy  o’zgarishlar,  ikki  qutbli  dunyoning 
barham  topishi  natijasida  nisbiy  muvozanatning  buzilishi  jahonning  mafkuraviy  manzarasini 
tubdan o‘zgartirib yubordi.  
XX asrda dunyoda g‘oyaviy qarama-qarshiliklar keskin va murakkab tu solgan davr bo‘ldi. 
XX asr so‘ngida ikki qutbli dunyoning barham topishi, nisbiy muvozanatning buzilishi natijasida 
jahondagi  mafkuraviy  manzaralar  tubdan  o‘zgardi.  Yurtboshimiz  Islom  Karimov 
ta‘kidlaganidek, «XX asr oxirida dunyoda jo‟g‟rofiy-siyosiy ahamiyati va ko‟lami jihatidan