„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

2.  Mafkuraviy  gegemonizmning  vujudga  kelishi.  Hozirgi  dunyoning  geopolitik, 
iqtisodiy  va  ijtimoiy,  axborot-kommunikatsiya  manzarasi    turli  mafkuralar  kurashi  ostida 
kechmoqda.  Geopolitika  –  tashqi  siyosatda  biron  bir  davlat  yoki  mintaqaning  hududiy  o‗rni, 
kommunikatsion  imkoniyatlarini  hisobga  olib  yuritiladigan  qarashlar  asosidagi  faoliyat.  U 
dastlab  jamiyat  taraqqiyotida  geografik  shart-sharoitlarning  o‗rnini  yuqori  darajaga  ko‗tarish 
tarzida  namoyon  bo‗ldi.  Natijada  ayrim  davlatlarda  ―tabiiy  sarhadlarni  kengaytirish  zarurati‖ 
tarzida ekspansiyani asoslovchi siyosiy konsepsiya, deb qarashga olib keldi. 
 Gegemonizm  (yunoncha,  gegemoniya  –  ―yetakchilik‖,  ―boshqarish‖)  —  turli  sohalarda, 
jumladan, ma‘naviy sohada ham ustunlik va o‗z hukmiga bo‗ysundirishni anglatuvchi tushuncha. 
Gegemonizm  mohiyatan  dunyo  barqarorligini  ta‘minlash  yoki  uni  mustahkamlashga  qaratilgan 
siyosatga  zid  hodisa  bo‗lib,  ijtimoiy  taraqqiyot,  jamiyat  barqarorligi  va  xavfsizligini  izdan 
chiqaradi
18
.  Ba‘zi  davlatlarning  barcha  sohalarda  ustunlik  qilish  va  dunyoni  o‗z  hukmiga 
buysundirishga  intilishi  insoniyat  tarixining  turli  bosqichlarida  salbiy  oqibatlarni  keltirib 
chiqargan.  Gegemonizm  biron-bir  qudratli  kuchning  manfaatlarini  ustuvor  darajada,  bir 
tomonlama  ta‘minlash  maqsadini  ko‗zlagani  sababli  u  boshqa  tomonning  manfaatlariga  zid 
bo‗lib,  ijtimoiy,  siyosiy  va  ma‘naviy  rivojlanishga  putur  yetkazadi.  Bunday  adolatsizlik  yetarli 
imkoniyatga ega bo‗lmagan davlatlar va millatlarning xalqaro jarayonlarda to‗laqonli ishtirok eta 
olmasligiga  sabab  bo‗ladi.  Natijada,  tabiiy  ravishda  bunday  mamlakatlar  xalqlarida 
gegemonlikka intilgan davlatlar va xalqlarga nisbatan nafrat, norozilik kayfiyati paydo bo‗ladi, 
dunyo hamjamiyatining barqaror rivoji davlatlararo munosabatlarga salbiy ta‘sir etadi.  
Ilmiy-texnikaviy  imkoniyat  jihatdan  ancha  ilgarilab  ketgan  G‗arb  mamlakatlari 
farovonligini  saqlab  qolishning  birdan-bir  chorasi  o‗laroq  Sharq  mamlakatlariga  nisbatan 
mustamlakachilik  siyosatini  yurita  boshladi.  Buning  natijasida  insoniy  intellekt,  ma‘naviyat 
asosida  shakllangan,  bashariyatga  behisob  samara  keltirgan  muloqot  chilparchin  bo‗ldi. 
Tamaddunlararo  munosabat  rishta  lari  uzildi.  Sharq  bilan  G‗arb  o‗rtasidagi  minglab  yillik 
hamkorlik  va  aloqalar  o‗rnini  o‗zaro  dushmanlik  mafkurasi  hamda  siyosati  egalladi.  XIX  asr 
nemis faylasufi G.Gesse ta‘biri bilan aytganda: «Insoniyat mavjudligini saqlab turgan ikki qutb 
—  Sharq  va  G‗arb  shu  tariqa  bir-biriga  qarama-qarshi  kuchga  aylantirildi».  G‗arbda  Sharqqa 
nisbatan ustuvor Yevropotsentrizm, buyuk davlatchilik  shovinizmi, mustamlakachilik, hududiy-
mafkuraviy ekspansionizm, imperializm, gegemonizm, mondializm va umumbashariy hakamlik 
sari intilish bilan bog‗liq g‗oyaviy-siyosiy amaliyot ko‗rinishlari shakllandi. Pirovardida, har ikki 
sivilizatsiyaga  mansub  xalqlar,  mamlakatlar  o‗rtasidagi  ma‘rifiy  munosabat  pasayib  bordi. 
Nisbatan  qoloq  xalq  va  mamlakatlarni  mulki,  aqliy  salohiyati  hamda  ma‘naviyatidan  judo 
etishning uslub-yo‗llari ketma-ket ishlab chiqildi. O‗sha davrlarda G‗arb geosiyosatida biron-bir 
                                                 
18
 Ma‘naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‗ati. Q.Nazarov mas‘ul muharrir. T., ―G‗afur G‗ulom‖ NMIU, 2013, 50-51 betlar 

makonni  bo‗ysundirish,  qaramlikka  solish  uchun  u  ikkinchi  platsdarm  deb  e‘lon  kilindi.  Ya‘ni, 
o‗zi  uzoqda  joylashgan,  lekin  strategik  ahamiyatga  ega  bo‗lgan,  hududga  yetib  olish  uchun 
ikkinchi  bir  hudud  ustidan  qon  kechib  o‗tishni  yoqlovchi  rejalar  ishlab  chiqildi.  Ming  yillarki, 
Sharqu  G‗arbning  hayotiy  ehtiyojlari  tinch-totuv,  bahamjihat  yashashga  beminnat  xizmat  qilib 
kelgan Buyuk ipak yo‗li qon kechgan lashkarlar oyog‗i ostida toptaldi. Tabiiyki, bundan bizning 
yurtimiz ham ko‗p zarar ko‗rdi
19
. 
1997  yilda  chop  etilgan  "AQShning  keyingi  asrdagi  milliy  xavfsizlik  strategiyasi"dan 
quyidagi parchani keltirish bugungi kunda. dunyoda kechayotgan hodisalarni tushunish imkonini 
beradi:  "Biz  dunyodagi  integratsion  jarayonlarni  zaruriy  o‗zanga  yo‗naltirish  uchun,  mavjud 
siyosiy  va  iqtisodiy  institutlar  hamda  xavfsizlik  tuzilmalarini  o‗zgartirish  uchun,  shuningdek, 
bizning  manfaatlarimiz  va  qadriyatlarimizni  ilgari  surish  uchun  zaruriy  shart-sharoitlar  yarata 
oladigan  yangi  tashkilotlarni  shakllantirish  uchun  AQShning  yetakchilik  rolidan  foydalana 
olamiz va foydalanishimiz kerak"
20
.  
Bundan  kelib  chiqadigan  xulosa  –  istiqlolga  erishgan  kunimizdanoq  boshlangan,  ammo 
keyingi  vaqtda  kuchaygan  buzg‗unchi  ma‘naviy-mafkuraviy  oqimlarning  suverenitetimizga 
taxdid solayotganiga O‗zbekiston Respublikasi kimningdir qo‗lida qo‗g‗irchoq bo‗lishdan bosh 
tortayotgani  sabab!  Shu  boisdan,  yurtimizda  demokratiya  niqobi  ostida  gegemonizm 
o‗rnatmoqchi  bo‗lganlarga  va  neokolonializmga  intilayotganlarga  Birinchi  Prezidentimizning 
so‗zlari bilan javob qaytaramiz: "Biz hech qachon, hech kimga qaram bo‗lmaymiz!"
21
  
Jahonning istalgan nuqtasidagi har qanday ziddiyatni hal etishda AQShga teng keladigani 
yo‗q.  Mamlakatning  bunday  gegemonlik  siyosatiga  qarshi  bo‗lgan  har  qanday  harakat 
Kissinjerning  ta‘kidlashicha,  "milliy  manfaatlarga  tahdiddir.  Xo‗sh,  Prezident  G.Trumen 
davridayoq  mukammal  tarzda  yo‗lga  ko‗yilgan,  bugun  esa  yanada  shiddatli  va  andishasiz 
ko‗rinish kasb etayotgan bu gegemonizm nimalarda namoyon bo‗ladi?  
Avvalo,  siyosiy  sohada.  Bu  borada  amerikalik  siyosatdonlar  amalga  oshirishga  ulgurgan 
ishlarga  o‗nlab  misollar  keltirish  mumkin.  Buyuk  davlatlar  o‗z  yo‗rig‗iga  yurishni  istamagan 
davlatlarga,  birinchi  navbatda,  siyosiy  jihatdan  bosim  o‗tkazadi.  Sanksiyalar  qo‗llash  bilan 
tahdid  qilish,  axborot  xuruji,  siyosiy  jihatdan  yakkalash  va  mamlakatning  xalqaro  maydondagi 
obro‗sini  tushirish  kabilar  shunday  vositalardandir.  Qolaversa,  BMT,  Xalqaro  Valyuta 
Jamg‗armasi,  Jahon  Savdo  Tashkiloti,  Jahon  banki  singari  dunyoning  eng  yirik  xalqaro 
tashkilotlaridagi yetakchi mavqei ham bosim o‗tkazishda katta imkoniyat beradi. Suriya, Sudan, 
Shimoliy  Koreya,  Venesuela  kabi  davlatlarga  nisbatan  olib  borilgan  siyosat  bunga  misol  bo‗la 
oladi. Boshqa mamlakatlardan xalqaro huquq normalariga so‗zsiz amal qilishni talab  qiladigan 
AQShning o‗zi bu normalarni ko‗p marotaba buzgan yoki ularga umuman qo‗shilmagan.  
AQSH  tomonidan  gegemonizm  siyosati  iqtisodiy  siyosatda  ham  faol  qo‗llaniladi.  Xech 
ko‗zingiz  tushganmi,  "Maykrosoft"  korporatsiyasining  mashhur  kompyuter  dasturlarini 
o‗rnatayotganingizda dastavval ekranda "Litsenziya kelishuvi" degan oyna paydo bo‗ladi. Unda 
shunday  yozuv  bor:  "Siz  ushbu  kompyuter  dasturini  AQSH  tomonidan  cheklovlar  joriy  etilgan 
davlatlar,  jumladan,  Kuba,  Eron,  Iroq,  Liviya,  Shimoliy  Koreya,  Sudan  va  Suriyaga  olib 
kirmaslik,  bu  davlatlar  fuqarolariga  vaqtinchalik  foydalanish  uchun  bermaslik  majburiyatini 
olasiz".  Bunday  cheklov  AQSH  Savdo  vazirligining  Eksport  nazorati  byurosi  tomonidan 
Amerikada ishlab chiqariladigan barcha mahsulotlarga belgilanadi. Ushbu taqiqning demokratiya 
talablariga qay darajada mos kelishi masalasini inson huquqlari himoyachilariga qoldirgan holda 
aytmoqchimizki, bu iqtisodiy bosim o‗tkazish yo‗llaridan biri, xolos.  
Gegemonizmning uchinchi asosiy ko‗rinishi madaniy siyosatda namoyon bo‗ladi. Kissinjer 
yozadi:  "Biz  bu  millatni  insonlarni  ozod  qilish  uchun  yaratdik,  biz  o‗z  konsepsiyamiz  va 
maqsadlarimiz  nuqtai  nazaridan  olib  qaraganda,  Amerika  bilan  cheklanmaymiz  va  endi  barcha 
insonlarning  ozod  bo‗ligli  uchun  harakat  qilamiz.  Agar  bunday  qilmasak,  Amerikaning  shon-
                                                 
19
 Milliy g‗oya va rahbar mas‘uliyati / Q.Nazarov, I.Ergashev va boshqalar. T., ― G‗afur G‗ulom‖ NMIU, 2007, 86 bet. 
20
 Азроянц Э. Глобализация: катастрофа или путь к развитию? —М., "Новый век", 2002, Ст. 36. 
21
 Milliy g‗oya va rahbar mas‘uliyati / Q.Nazarov, I.Ergashev va boshqalar. T., ― G‗afur G‗ulom‖ NMIU, 2007, 513 bet. 

shavkati barbod bo‗ladi, uning qudrati esa havoga uchib  ketadi". Amerikanizmning mohiyatini 
mana shu so‗zlardan yanada mufassalroq anglab yetish mumkin.  
Bunday  siyosat  odatda  "madaniyatlarni  boyitish",  "demokratiya  an‘analarini  joriy  etish" 
yo‗llari  bilan  amalga  oshiriladi.  O‗z  qadriyatlarini  saqlashga  urinib,  bunday  "madaniy 
uyg‗unlik"ni, "demokratiya talablari"ni qabul qilmaydigan davlatlar oldida esa ikki  yo‗l turadi: 
yo bo‗ysunish, yo qoloqlik, xalqaro siyosatda yakkalanish, obro‗sizlanishga duchor bo‗lish
22
.  
Bu va yuqorida sanab o‗tilgan boshqa holatlar buyuk davlatlar tomonidan qo‗llaniladigan 
bosimlardan ayrim misollar xolos. Ularning bunday tashqi siyosatidan ko‗zlangan bosh maqsad - 
insoniyatning  eng  muhim  tabiiy,  moliyaviy,  intellektual  va  informatsion  resurslari  ustidan  o‗z 
nazoratini o‗rnatishdir.  
3.Mafkuraviy  xurujlarning  namoyon  bo„lishi  va  unga  qarshi  himoya  (profilaktika) 
vositalari. Mafkuraviy tahdidlar keng qamrovligi va uzoqni ko‗zlovchi xususiyatga egaligi bilan 
ajralib  turadi.  Mafkuraviy  tahdidlarning  bugungi  kunda  quyidagi  ko‗rinishlari  ko‗zga 
tashlanmoqda:  milliy  qadriyatlarni  kamsitish,  milliy  axloq  qoidalarini  inkor  qilish,  mo‗tadil 
qarashlarni pisand qilmaslik va bularning o‗rniga muayyan mafkuraviy markaz yo‗rig‗iga yurish, 
kosmopolit qoidalarni maqtash, yot va begona g‗oyalarni, dunyoqarashni mutlaq haqiqat sifatida 
targ‗ib  qilish.  Diqqat  qilinsa,  ijtimoiy  ongda  zararli  maqsad-muddaolarni,  tuyg‗u  va  fikr-
mulohazalarni hosil qilish mafkuraviy tahdidlarning negizini tashkil qiladi. 
Mafkuraviy  tahdidlar  ―biz  uchun  mutloqo  begona  mafkura  va  dunyoqarashni  avvalo 
beg‗ubor  yoshlarimizning  qalbi  va  ongiga  singdirishga  qaratilgani  bilan  ayniqsa  xatarlidir‖.
23
 
Misol uchun, biz uchun begona dunyoqarashlardan biri – mutaassiblikdir. Unga ko‗ra, shaxs o‗z 
tushunchalarini mutlaq haqiqat deb qabul qiladi va o‗zga qarashlarni esa asossiz inkor etadi. 
Zero,  biz  uchun  yot  bo‗lgan  mafkuralarda  axloqsizlikni  ideallashtirish  va  biz  uchun  yot 
bo‗lgan  dunyoqarashlarda  esa  mutassiblik,  aqidaparastlikni  tiqishtirish  ko‗zga  tashlanadi.  Bir 
so‗z  bilan  aytganda,  yot  mafkuralarda  ma‘naviyatni  zaiflashtirib  gegemonlik  qilish  va  yot 
dunyoqarashlarda  esa  dogmatik  fikrlar  vositasida  shaxs  ongini  diniylashtirish  ustuvor  darajada 
namoyon bo‗lmoqda.  
G‗oyaviy tahdidlarga kiruvchi tahdidlar inson ma‘naviy olamida yot g‗oyalar, qarashlar va 
maqsad-muddaolarni  shakllantirishga  intiladi.  Bugungi  kunda  g‗oyaviy  tahdidlarning  quyidagi 
ko‗rinishlari  namoyon  bo‗lmoqda:  axloqiy  buzuqlik,  zo‗ravonlik,  egotsentrizm,  individualizm, 
―ommaviy  madaniyat‖,  milliy  davlatning  taraqqiyot  modeliga  ishonchsizlik  uyg‗otish,  milliy 
nizolar  keltirib  chiqarishga  urinish,  iqtisodiy  tanglik  joriy  qilish,  qo‗shni  davlatlarni  bir-biriga 
qayrash,  yoshlar  ongini  zaharlash.  Bundan  ko‗zlangan  maqsad  rivojlanayotgan  davlatning 
moddiy  va  ma‘naviy  boyliklariga  egalik  qilishdir.  Chunki  g‗oyaviy  tahdidlar  oxir-oqibatda 
davlatni inqirozga olib keladi, nega deganda, buning natijasida fuqarolarda xudbinlik, loqaydlik, 
manfaatparastlik,  hasad,  sotqinlik,  irodasizlik,  beparvolik  kabi  ijtimoiy-axloqiy  illatlar  kelib 
chiqadi. 
Informatsion  tahdidlar  insonning  ijtimoiy  ongini  noto‗g‗ri  shakllantirish  va  shu  tariqa 
o‗zligiga  ega  bo‗lmagan  olomonni  tarkib  toptirishni  ko‗zlaydi.  Bugungi  kunda  informatsion 
tahdidlar asosan  Internet vositasida chetdan turib uyushtirilmoqda va uning  asosiy  ko‗rinishlari 
quyidagilardir: davlatning milliy siyosatini  atayin tanqid qilish, soxta xabarlar tarqatish, kichik 
muammoni  katta  (yirik)  muammo  sifatida  tasvirlash,  muxoliflarni  gij-gijlash,  rahbarlarni  zolim 
qilib  ko‗rsatish,  milliy  qadriyatlarni  noto‗g‗ri  talqin  qilish,  yoshlarni  chalg‗itish.  Informatsion 
tahdidlar – ba‘zida axborot xuruji deb ataladi – shaxsni ikkilantiradi, uni muammolar girdobiga 
tashlaydi.  Natijada  fuqarolarning  ijtimoiy  ongi  zaharlanib,  jamiyatda  ijtimoiy  xastalik  vujudga 
keladi.
24
 
Shunday  qilib  ma‘naviy  tahdidlarning  mazmun-mohiyati,  ko‗rinishlari  va  xususiyatlarini 
anglab  olish  bugungi  kunda  dolzarb  masalalardan  biri  bo‗lib  turibdi.  Shundagina  jamiyatda 
ularga qarshi kurashish ruhini tarkib toptirish mumkin. 
                                                 
22
 Milliy g‗oya va rahbar mas‘uliyati / Q.Nazarov, I.Ergashev va boshqalar. T., ― G‗afur G‗ulom‖ NMIU, 2007, 530-532 betlar. 
23
 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T., ―Ma‘naviyat‖, 2008, 14 bet 
24
 Jo‗rayev T. Milliy davlatchilik va xavfsizlik. –T.: ―Akademiya‖. 2007, 113 bet. 

Ma‘naviy tahdidlarni bartaraf qilib borishga doir bir qator qarashlar tizimi mavjud. Albatta, 
ijtimoiy-falsafiy  va  ilmiy  adabiyotlarda  ma‘naviy  tahdidlar  tushunchasi  davr  taqozosi  va 
tarixiylik nuqtai nazardan ―tahdid‖, ―xavf-xatar‖, ―qo‗rquv‖ kabi bir necha atamalar bilan tilga 
olingan. Buni e‘tibordan soqit qilib bo‗lmaydi. Bu o‗rinda ma‘naviy tahdidlarni bartaraf qilishga 
doir eng muhim qarashlarni tahlil qilish bilan cheklanamiz. 
Ma‘naviy tahdidlarni bartaraf qilish muammosi Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 
doimiy  diqqat-e‘tiborida  bo‗lib  kelmoqda.  Davlatimiz  rahbarining  konsepsiyasiga  ko‗ra, 
ma‘naviy tahdidlarni ―fikrga qarshi fikr, g‗oyaga qarshi g‗oya va jaholatga qarshi ma‘rifat bilan‖ 
bartaraf qilish mumkin.
25
 Bu muhim qarash bo‗lib, hozirgi ma‘naviy-mafkuraviy faoliyatimizda 
metodologiya vazifasini o‗tamoqda.  
Mafkuraviy tahdidlarga qarshi kurashda avvalo mafkuraviy immunitet shakllanisha lozim. 
―Immunitet‖- so‗zining ma‘nosi ―O‗zbekiston milliy  ensiklopediyasi‖da  quyidagicha berilgan: 
(lotincha-biron narsadan xalos, ozod bo‗lish, qutilish)-organizmning doimiy ichki barqarorligini, 
saqlash,  uning  turli  xususiyatlarga  va  ta‘sirdan  himoyalanishi,  qarshilik  ko‗rsatishi, 
rezistentligi‖
26
. 
―Falsafa‖ qomusiy lug‗atida esa – ―mafkuraviy immunitet‖- shaxs, ijtimoiy guruh, millat,  
jamiyatni  turli  zararli    g‗oyaviy  ta‘sirlaridan  himoya  qilishga    xizmat  qiladigan    g‗oyaviy  - 
nazariy qarashlar va qadriyatlar tizimi, deyiladi
27
.  
Mafkuraviy  immunitet  –  shaxs-ijtimoiy  guruh,  millat,  jamiyatni  turli  zararli  g‗oyaviy 
ta‘sirlaridan himoya qilishga xizmat qiladigan g‗oyaviy-nazariy qarashlar va qadriyatlar tizimi. 
Immunitet  (lot,  immunitats  –  ozod  bo‗lish,  qutilish)  tibbiy  tushuncha  bo‗lib,  organizmning 
doimiy ichki muayyanligini saqlashi, o‗zini turli ta‘sirlardan, tashqi infektsiyalar kirib kelishidan 
himoya qilishga qodir bo‗lgan reaksiyalar majmui tushuniladi. Sodda qilib aytganda, immunitet 
–  kishi    organizmining    turli  kasalliklardan  himoya  qila  olish  qobiliyatidir.  Yuqoridan  farqli 
o‗laroq insonning umumiy immunitet tizimi tug‗ma bo‗lsa, mafkuraviy immunitetni shakllantirib 
borish  zarur.  Ikkinchidan,  u  har  bir  avlod  uchun  o‗ziga  xos  hususiyatga  ega.  Uchinchidan, 
immunitet  tizimi  shakllangandagina  jamiyatda  mafkuraviy  daxlsizlikni  ta‘minlash  mumkin. 
Mafkuraviy  immunitet  tizimining  asosiy  va  birinchi  elementi  -  bu,  bilim.  Ammo,  bilimlarning 
turi ko‗p. Buyuk davlatchilik  shovunizmi  yoki  agressiv millatchilik mafkurasi  tarafdorlari ham 
muayyan  ―bilimlarga  tayanadilar,  albatta.    Shunday  ekan,  mafkuraviy  immunitet  tizimidagi 
bilimlar  obyektiv  bo‗lishi,  voqeylikni  to‗g‗pi  va  to‗liq  aks  ettirishi,  inson  ma‘naviyatining 
boyitishi va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim. Ular, o‗z mohiyat  e‘tiboriga ko‗ra, Vatan 
va  millat  manfaatlari  bilan  uzviy  bog‗liq  bo‗lmog‗i  kerak.  Mafkuraviy  immunitet  tizimining 
ikkinchi asosiy elementi ana shunday ilg‗or bilimlar zamirida shakllanadigan baholar, qadriyatlar 
tizimidir.  Zero,  bilimlar  qanchalik  obyektiv  va  chuqur  bo‗lsa,  uning  zamirida  yuzaga  kelgan 
qadriyatlar  ham  shunchalik  mustahkam  bo‗ladi.  Bir  so‗z  bilan  aytganda,  qadriyatlar  tizimi 
mafkuviy immunitetning imkoniyatlarini belgilab beradi va zararli g‗oyalar yo‗lida mustahkam 
qalqon bo‗lib xizmat qiladi. Ammo bilimlar va qadriyatlar tizimi mavjudligining o‗zi mafkuraviy 
immunitetning  mohiyatini  to‗liq  ifoda  eta  olmaydi.  Zero,  bu  ikki  element  mafkuraviy 
immunitetning uchinchi muhim elementi, ya‘ni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy - ma‘rifiy 
sohalardagi  maqsadlar  tizimi  bilan  bog‗liq.  Ana  shunday  aniq  maqsadlar  tizimi  bo‗lmas  ekan, 
inson,  millat  yoki  jamiyat    goh    oshkora,  goh  pinhona  mafkuraviy  tazyiqlarga  duchor 
bo‗laveradi. 
Mafkuraviy  profilaktika  –  ijtimoiy  institutlar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  turli 
shakllardagi g‗oyaviy–tarbiyaviy, ma‘naviy–mafkuraviy ishlar majmui bo‗lib, u butun g‗oyaviy 
tarbiya  tizimini  qamrab  oladi.  Mafkuraviy  profilaktika  g‗oyaviy  bo‗shliqni  bartaraf  etish, 
mafkuraviy  parokandalikni  oldini  olish  yoki  biror-bir  hudud,  qatlam,  guruhni  yot  va  zararli 
g‗oyalar ta‘siridan xalos qilish maqsadida amalga oshiriladi. Bunda g‗oyaviy ta‘sirning xilma-xil 
usul va yo‗llaridan foydalaniladi, turli vositalar qo‗llaniladi.  
                                                 
25
 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T.: ―Ma‘naviyat‖. 2008. 119 bet. 
26
  O‗zbekiston milliy ensiklopediyasi. 4-jild. T., 2002, 131 bet. 
27
 Falsafa qomusiy lug‗at. Mas‘ul muharrir Q.Nazarov. T., ―Sharq‖ NMAK, 2004, 247 bet. 

Mafkuraviy  profilaktika  tezkor  va  qisqa  sur‘atlarda  yoki  asta-sekin,  bosqichma-bosqich 
amalga  oshirilishi  mumkin.  Birinchi  holatda  zudlik  bilan  chora-tadbirlar  qo‗llash  lozim  bo‗lsa, 
ikkinchisida, doimiy va  sobit  qadamlik  bilan ish olib borish ko‗proq natija beradi.  Mafkuraviy  
immunitet  tizimini  shakllantirishda  ma‘naviy  ta‘lim-tarbiya  tizimiga  tayangan  mafkuraviy 
profilaktikaning o‗rni katta. Zero, u mohiyatan, yot g‗oyalarning kirib kelishining oldini olish va 
ularni  yo‗qotishga  qaratilgan  chora-tadbirlarga  tayanadi.  Ta‘lim-tarbiya  va  targ‗ibot-tashviqot 
tizimi  Mafkuraviy  profilaktikani  amalga  oshirishga  yordam  beradi.  Sog‗lom  mafkurani  xalq 
qalbi va ongiga singdirishga xizmat qiladigan ijtimoiy tuzilmalar, oila, maktab, mahalla, davlat 
va jamoat tashkilotlari ham unda o‗z o‗rniga ega. Shuningdek, Vatan, xalq manfaatlarini, do‗stlik 
va  birodarlikni,  o‗zaro  hurmat  va  bag‗rikenglikni  targ‗ib-tashviq  etuvchi  ertaklaru  dostonlar, 
qo‗shiqlaru  raqslar,  turli  ko‗rinish  va  mazmundagi  ma‘n-y-ma‘r-y  tadbirlar  Mafkuraviy 
profilaktikani amalga oshirish shakllaridir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tobora kuchayib 
borayotgan  turli  xavf-xatarlarga  qarshi  doimo  sergak,  ogoh  va  hushyor  bo‗lib  yashashimiz 
zarurligini  uqdirib,  ―Bunday  tahdidlarga  qarshi  har  tomonlama  chuqur  o‗ylangan,  puxta  ilmiy 
asosda  tashkil  etilgan,  muntazam  va  uzluksiz  olib  boriladigan  ma‘naviy  tarbiya‖  hal  etuvchi 
ahamiyat kasb etishini ta‘kidlagan edi.  
Mafkuraviy tajovuzlarning oldini olishda shu sohadagi targ‗ibot va tashviqot muhim o‗rin 
egallaydi.  Bu  avvalo,  muayyan  guruh,  millat,  jamiyat,  irq,  etnik  guruh,  hudud  xalqlariga 
ma‘naviy  tizim  va  tamoyillarni  singdirishga  qaratilgan  tizimli  va  maqsadli  ma‘rifiy  faoliyatni 
ifodalaydigan jarayondir. Shu bilan birga «Ma‘naviy targ‗ibot» yurtimizdagi turli millat, ijtimoiy 
toifa,  kasbu  korga  mansub  bo‗lgan  kishilarni  ma‘naviy  tajovuzlardan  ogohlikka  chorlash, 
mavjud  xavf  va  tahdidlarning  mohiyatini  anglab  yetish,  ular  haqida  jamoatchilik  fikrini 
shakllantirish,  eng  muhimi,  milliy  g‗oya  asosida  xalqni  birlashtirish,  jipslashtirish,  yosh  avlod 
ongi  va  qalbida  ezgu  g‗oyalarga  sadoqat  tuyg‗ularini  tarbiyalashga  qaratilgan  usul  va  amaliy 
harakatlar majmuini anglatadigan tushuncha hamdir. 
Barkamol farzand sog‗lom oilaviy muhitda voyaga yetadi. Bunga erishish uchun – birinchi 
navbatda, ma‘naviy targ‗ibot-tashviqot ishlarini ota-onalar ongi,  ularning farzandlariga bo‗lgan 
munosabatini  o‗zgartirishga  yo‗naltirmoq  lozim.  Ma‘naviy  targ‗ibot-tashviqotda  ulug‗ 
ajdodlarimizning hayot yo‗li, qoldirgan merosini bir yoqlamalikka berilmay, to‗g‗ri va haqqoniy 
aks  ettirmog‗imiz  darkor.  Lekin,  bunda  faqat  o‗tmishdagi  siymolar  bilan  cheklanib  qolmay, 
bugungi  kun  qahramonlari,  ilg‗or  zamondoshlarimizdan  o‗rnak  olish  ham  muhim  ahamiyatga 
ega. Toki, ular yoshlar uchun tom ma‘noda ibrat namunasi bo‗lsin.  
Ma‘naviy-ma‘rifiy  targ‗ibot  ishlarining  ta‘sirchanligini  ta‘minlaydigan  zamonaviy 
informatsion  va  kompyuter  texnologiyalarini  keng  joriy  etish,  jamiyat  ma‘naviy  immunitetini 
kuchaytirishga  qaratilgan  samarali  usul-uslublarni  ishlab  chiqish,  davlat  va  jamoat  tashkilotlari 
hamda  targ‗ibotchi-tashviqotchilar  uchun  tegishli  tavsiya  va  qo‗llanmalarni  tayyorlash  bu 
boradagi  muhim  vazifalar  tarkibiga  kiradi.  Ma‘naviy  targ‗ibot-tashviqotda  keng  qamrovlilik, 
uzluksizlik, bosqichma-bosqichlik, meyoriylik, shaxsiy ibrat singari tashkiliy tamoyillarga amal 
qilingan taqdirdagina ko‗zlangan samaraga erishish mumkin. 
4.  Axborot  kommunikatsiyalarida  mafkuraviy  xurujlarning  namoyon  bo„lishi. 
Internet  va  virtual  mafkuraviy  xurujlarining  oqibatlari.  Ommaviy  axborot  vositalari  eng 
asosiy, qudratli va ta‘sirchan mafkura vositasidir. Chunki ommaviy axborot vositalari ommaning 
o‗ziga xos tarbiyachisi, muhim tadbirlarning tashkilotchisi, dolzarb muammolarni hal qilishning 
ta‘sirchan  quroli  bo‗lib  xizmat  qiladi.  Aynan  ommaviy  axborot  vositalari  orqali  milliy 
qadriyatlarimiz  va  umuminsoniy  qadriyatlar,  milliy  g‗oya  va  demokratik  tamoyillar  targ‗ib-
tashviq qilinadi. Ommaviy axborot vositalari doimo demokratiya va so‗z erkinligining o‗ziga xos 
o‗lchovi, ko‗rsatkichi  bo‗lib kelgan.  Erkin  va mustaqil ommaviy  axborot vositalari demokratik 
taraqqyotni rag‗batlantiradi va mustahkamlaydi.  
Xayotiylik  -  bugungi  kunda  ommaviy  axborot  voyeitalarining  faoliyatiga  quyilayotgan 
asosiy  talab  -  berilayotgan  axborotlarning  asosan  yutuqlarni  ko‗rsatish,  maqtovlardan  iborat 
bo‗lishi  targ‗ibotga  qanchalik  foydali  yoki  zararli  ekanini  chamalab  ko‗rish  lozim.  Hayot  bor 
ekan,  muammolar,  kamchiliklar,  nuqsonlar  bulaverishi  tabiiy  Bu  -  isbot  talab  qilmaydigan 

aksioma.  Shunday  ekan,  muammolarning  mavjudligiga  fojea  sifatida  emas,  odatdagi  narsa  deb 
qarashga o‗rganish kerak. Ularning borligini ko‗rib, uzini ko‗pmaganlikka olish bilan faqat zarar 
keltirishi mumkin. Demak muammolarni o‗z vaqtida tan olish, ularni hal qilishga kirishish lozim.  
Ta‘kidlash joizki, targ‗ibotning negizida faqatgina g‗oyaga ishonch emas, g‗oyani  targ‗ib 
qilayotgan  insonga  ishonch  ham  yotadi.  Shu  bois,  maqtash  targ‗ibotning  yagona  va  hatto  eng 
to‗g‗ri usuli ham emas. Demaq mafkurani hayotni faqat maqtash, uni benuqson tasvirlash orqali 
targ‗ib qilish mumkin emas.  
G‗arbda  ommaviy  axborot  vositalariga  qo‗pol  bulsa  ham  jamiyat  manfaatlarini 
"qo‗riqlovchi  ko‗prik",  deb  nisbat  beradilar.  Yetuk  demokratik  davlatlarda  ular  jamiyatning 
"ko‗zlari",  "quloqlari"  vazifasini  bajaradilar.  Ogohlantiruvchi  tizim  sifatida  ular  jamiyatdagi 
illatlardan  xabar  beruvchi,  muammolarni  dadil  kutarib  chiqib,  ularning  turli  yechimlarini  taklif 
qiluvchi  qudratli  kuchga  aylangan.Ta‘kidlash  joizki,  ommaviy  axborot  vositalari  faoliyatining 
plyuralizm  tamoyili  asosiga  qurilishi  demokratiyaning  taraqyotiga  xizmat  qiladi.  Buning  uchun 
qapamaqarshi  nuqtai  nazarlardan  iborat  bulgan  dasturlarni  yaratish,  muqobil  fikrlar 
to‗qnashuviga erishish lozim. Shundagina ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini shak-
llantirish va rag‗batlantirishga qodir bo‗ladi.  
Biz  demokratiyani  qanday  tushunsak,  ommaviy  axborot  vositalariga  ham  shunday 
vazifalarni  yuklaymiz.  Biz  demokratiyani  mustaqilliq  erkinlik  va  mas‘uliyat  deb  tushunar 
ekanmiz,  ommaviy  axborot  vositalaridan  ham  mustaqillik,  erkinlik  va  mas‘uliyatni  kutamiz. 
Demak, jurnalistlar bu tushunchalarini anglashi, ularga ehtiyoj sezishi, ularni qadplashi, ulardan 
foydalana bilishi va ular uchun kurashishi zarur.  
Ommaviy axborot vositalari orqali milliy istiqlol g‗oyasini singdirishning yana bir muhim 
jihati  mavjud.  Bu  jihat  -  axborot  terroriga,  mafkuraviy  tahdidlarga  munosib  javob  berish, 
ma‘naviy-mafkuraviy  jihatdan  xalqimizni  tobe  etishga  intilishlarning  payini  kesish  va  o‗zbe-
kiston  fuqarolarida  mafkuraviy  immunitetni  shakllantirish  bilan  bog‗liq  Ommaviy  axborot 
vositalarining ta‘sir kuchini kursatadigan shunday bir gap bor "har qanday puch g‗oya, uydirma 
haftasiga  uch  martadan  turt  yil  davomida  takrorlansa  -  "haqiqat"  tayyor  buladi,  odamlar  unga 
chippachin ishonadilar".  
Oxirgi  paytlarda  informatsion  hurujlarning  tez-tez  uyushtirilayotgani  aslida  urushga 
munosabatning uzgarganligidan, qurolning yangi turi kashf qilinganidan darak beradi. Bu qurol - 
axborotdir. Bunday qurol yordamida olib boriladigan informatsion urushlarda insonning ongi va 
qalbi nishonga olinadi. Garchi u daydi o‗q singari insonni jismonan  yo‗q qila olmasa-da, uning 
qo‗poruvchilik  kuchi,  keltiradigan  talofotlari  har  qanday  ommaviy  qirg‗in  qurolinikidan  kam 
emas.  Chunki  bu  qurol  yordamida  onga  berilgan  zarbalar  kishini  adashtiradi,  uni  uz 
manfaatlariga  zid  harakat  qilishga  undaydi  va  demaq  insonni  boshqarish,  uning  ustidan 
hukmronlik  qilish  imkonini  beradi.  Aslida,  axborot  maqcadga  erishishning  eng  arzon  vositasi 
ham sanaladi. Haqiqatan ham, informatsion hurujlar uyushtirish uchun u qadap ko‗p mehnat,  u 
qadap ko‗p harakat, u qadap ko‗p harajat talab etilmaydi. Garchi bunday mafkuraviy ekspansiya 
otishmalar  va  qon  tukishlarni  keltirib  chiqarmasa-da,  milliy  uzlikni  anglashni  zaiflashtirish 
evaziga tanazzulga olib keladi.  
Zamonaviy  OAV,  televideniye,  kompyuter,  Internet,  uyali  telefon  va  boshqa  vositalar, 
insonlar,  ayniqsa,  yoshlarning  milliyligi,  tafakkuri  va  dunyoqarashini  o‗zgartirib  yubormoqda. 
Taraqkiy qilgan mamlakatlarning mazkur vositalar yordamida jahon xalqlari ongi, dunyoqarashi 
va  turmush  tarzini  bir  qolipga  solish  hamda  unga  o‗zlari  shakllantirayotgan  «ommaviy 
madaniyat»ni  singdirishi  bosh  strategik  siyosatga  aylantirayotganligida  yaqqol  namoyon 
bo‗lmoqda
28
. 
Internet  bugungi  axborot  makonining  muhim  bo‗g‗iniga  aylandi.  Hozirda  internetdan 
nafaqat  kompyuter  tarmog‗i,  balki  kosmik  aloqa  yo‗ldoshlari,  radiosignal,  kabel  televideniyesi, 
telefon,  uyali  aloqa  orqali  ham  foydalanish  mumkin.  Internet  kishilar  hayotining  ajralmas 
qismiga  aylanib  bormoqda.  Bugungi  kunda  2  milliard  ortiqroq  kishi  u  yoki  bu  darajada  undan 
foydalanishi ham mazkur fikrlarning to‗g‗riligini tasdiqlaydi. 
                                                 
28
 Otamurodov S. Globallashuv va milliy – ma‘naviy xavfsizlik. T.,‖O‗zbekiston‖, 2015, 266 bet 

50  millionlik  auditoriyaga  erishib,  ommalashish  uchun  radioga  38  yil,  televideniyega  13 
yil, kabel televideniyega 10 yil kerak bo‗lgani holda, bu bosqichni internet 5 yilda bosib o‗tdi
29
.  
Internet odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq-atvorlariga ta‘sir ko‗rsatishda katta 
imkoniyatlarga ega. Internetning bugungi kundagi rivoji g‗oyaviy ta‘sir o‗tkazishning miqyosi va 
ko‗lamining  keskin  darajada  o‗sishiga  olib  keldi.Internet  bugungi  axborot  makonining  muhim 
bo‗g‗iniga aylandi.  
Internet  kishilar hayotining ajralmas qismiga aylanib  borayotganini quyidagi  raqamlardan 
bilib  olish  mumkin: 2000  yildan  2012  yil  oxiriga  qadar  dunyoda  internetdan  foydalanuvchilar 
soni  9,6  barobarga  oshib,  2,4  milliard  kishiga  etdi,  mobil  aloqa  abonentlari  soni  esa  13,4 
barobarga oshib, 6,7 milliardni tashkil etdi. Internetdan foydalanuvchilarning 44,8 % (1,1 mlrd. 
kishi)  Osiyo,  21,6  %  (519  mln.  kishi)  Yevropa,  11,4  %  (274  mln.  kishi)  Shimoliy  Amerika 
qit‘alariga  to‗g‗ri  keladi. Jahon  veb-auditoriyasining  45  %ini  25  yoshgacha  bo‗lgan  shaxslar 
tashkil etadi. Mazkur o‗smirlarning 68 % har kuni kimgadir SMS-xabar jo‗natadi, 51 % ijtimoiy 
tarmoqlarga  kiradi,  30  %  elektron  pochtadan  foydalanadi. Ayni  vaqtda  virtual  olamda  600 
mln.ga  yaqin  internet  saytlar  mavjud  bo‗lib,  har  oyda  o‗rtacha  201,4  trln.  videorolik  ko‗rib 
chiqiladi, har kuni 144 mlrd. elektron maktub jo‗natiladi
30
.  
Hozirgi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 milliondan oshdi. 20 
mingga  yaqin  ―uz‖  domenidagi  veb-saytlar  faoliyat  olib  bormoqda.  200  dan  ortiq  veb-sayt 
ommaviy  axborot  vositasi  sifatida  ro‗yxatga  olingan.  Internetning  ta‘sir  kuchi  beriladigan 
materiallarning tezkorligi, ko‗tarilayotgan masalalarning dolzarbligi hamda tahliliylik darajasi va 
mavjud muammolarning samarali echimlarini taklif etishiga ko‗p darajada bog‗liq.  
Ana  shunday  vaziyatda  Birinchi  Prezidentimiz  I.A.Karimov  ta‘kidlaganlaridek,  shuni 
unutmaslik  kerakki, ―bugungi  kunda  inson  ma‘naviyatiga  qarshi  yo‗naltirilgan,  bir  qarashda 
arzimas bo‗lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch 
olib,  ko‗zga  ko‗rinmaydigan,  lekin  zararini  hech  narsa  bilan  qoplab  bo‗lmaydigan  ulkan  ziyon 
yetkazishi mumkin
31
‖. 
Mamlakatimiz  Prezidentining  bunday  ogohlantirishlari  jiddiy  asosga  ega  ekanini  internet 
keltirib  chiqarayotgan  bir  qator  salbiy  jihatlarda  ham  yaqqol  ko‗rinadi.  Unda  o‗z-o‗zini 
o‗ldirishning oson yo‗llarini targ‗ib qiluvchi 9 mingdan, erotik mazmunga ega 4 mingdan ziyod 
saytlarning  mavjudligi  ham  buning  isboti  bo‗la  oladi.  Mutaxassislar  o‗tkazgan  maxsus 
tadqiqotlar  mavjud  saytlarning  taxminan  12  foizi  pornografik  xarakterga  egaligini  ko‗rsatadi. 
Mavjud maxsus dasturlar internet tarmog‗idagi pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, 
ya‘ni  komyuterdan  foydalanuvchining  ixtiyoridan  tashqarida  ekranda  paydo  bo‗lishi  yo‗liga 
to‗siq  qo‗ya  oladi.  Demak,  qanchalik  harakat  qilinmasin  pornografik  mazmunga  ega  saytlar 
internetdan  foydalanuvchilarning  xohish-istagidan  qat‘i  nazar,  ularning  diqqatini  torta  oladi. 
Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va o‗smirlar onlayn pornografiya ta‘siriga tushishi qayd 
qilinadi. 
Shuningdek,  mutaxassislar  ma‘lumotlariga  ko‗ra,  internet  orqali  tarqatiladigan  komyuter 
o‗yinlarining 49 foizi sezilarli darajada zo‗ravonlik va yovuzlik ko‗rinishiga ega, 41 foiz jangari 
(turli  otishmalar  va  portlashlarga  asoslangan)  o‗yinlarda  esa  o‗yin  qahramoni  o‗z  maqsadiga 
etishish  uchun  shunday  zo‗ravonlik  va  yovuzlik  sodir  etadi.  17  foiz  o‗yinlarda  ana  shu 
zo‗ravonlik va yovuzlikning o‗zi bosh maqsad hisoblanadi
32
. 
Internet rivoji, u berayotgan imkoniyatlar o‗ziga xos qaramlikni ham keltirib chiqarmoqda. 
Ma‘lumotlarga ko‗ra, dunyo bo‗yicha internetdan foydalanuvchilarning taxminan 10 foizi unga 
mustahkam bog‗lanib qolgan. 
BMT Bosh assambleyasi 2006 yil 8 sentabrda qabul qilingan ―BMTning global aksilterror 
strategiyasi‖da  yangi  uslublar  qatorida  bioterrorizm  hamda  internetdan  terror  maqsadida 
foydalanishning  oldini  olish  choralarini  kuchaytirish  alohida  qayd  etilgan. 2007  yil  noyabrda 
                                                 
29
UmarovaN. Globallashuv sharoitida axborot hurujlariga qarshi kurash. - T.: Akademiya, 2005, 25-26 b. 
30
http://uz.infocom.uz 
31
 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T.: ―Ma‘naviyat‖. 2008. 13 bet. 
32
QahharovaI. Globallashuv global ma‘naviyatning g‗oyaviy asosi.T.: Tafakkur, 2009, 26 b. 

AQSH  Davlat  departamenti  ―Tashqi  raqamli  aloqalar  guruhi‖  nomli  maxsus  axborot  dasturini 
joriy  qilgan.   Dastur  maqsadi  –  arab,  fors,  urdu  va  boshqa  tillardagi  internet  saytlari,  chat  va 
bloglarda  AQSH  siyosati  haqidagi  dezinformatsiya  (noto‗g‗ri  ma‘lumotlar)ga  qarshi  kurash 
hisoblanadi.  Dasturga  ko‗ra,  zarur  hollarda,  departament  xodimlari  internet  orqali  rasman 
muloqotga kirishi va savollarga javob berishi, aniq  hujjatlar asosida ma‘lumot keltirishi ko‗zda 
tutilgan.So‗nggi yillarda terroristik tashkilotlar g‗oyalarini targ‗ibtashviq qilishga qaratilgan veb-
saytlarning  soni  bir  necha  barobarga  oshgan.  Xususan,  10  yil  avval  bunday  saytlar  soni  20  ta 
bo‗lsa, bugungi kunda dunyoda terroristlar foydalanigan 7000 dan ortiq internet saytlari mavjud 
bo‗lib,  ularga  xizmat  ko‗rsatuvchi  portallar  soni  ortib  bormoqda.  Bunday  internet  saytlar 
to‗satdan  paydo  bo‗ladi,  vaqt  o‗tgach  yo‗qoladi,  mazmunini  o‗zgartirmagan  holda,  tez-tez 
nomlanishi va domenini o‗zgartirib turadi.  
 
Internet quyidagilar bilan terroristlar uchun qulay hisoblanadi:     
 
Internetga kirishning osonligi;      
 
Foydalanuvchilar sonining ko‗pligi;  
 
Aloqaning anonimligi; 
 
Tashqaridan boshqarish va tahrir qilish cheklangani; 
 
Axborotlar qisqa muddatda keng makonda tez tarqalishi; 
 
 Faoliyat sarf-xarajatlarining bir necha barobar kamligi. 
 
Terroristlar internetdan quyidagi maqsadlarda foydalanadilar: 
 
Targ‗ibot va tashviqot maqsadida ma‘lumot tarqatish; 
 
Yangi a‘zolarni yollash (verbovka); 
 
A‘zolik va xayriya badallarini yig‗ish hamda ulardan foydalanish; 
 
Tarmoq va shahobchalar tashkil etish; 
 
Terroristlarni o‗qitish, ko‗rsatmalar berish; 
 
Razvedka va ma‘lumot qidirish;  
 
Yangi 
terroristik 
harakatlarni 
rejalashtirish 
va 
boshqarish
33
.