|
29-rasm. Termitlar navkarlari boshining shakllari (Weenergan, 1969)
A-Archotermopsis wroughtoni Desneux; B-procubitermes niapuensis Emerson; V-Angulritermes orthoceps (Emerson); G-pericapritermes urgens Silvestri; D- Crtptotermes Verruculosus (Emerson); Ye-Rhinotermes hispidus Emerson; J- Armitermes grandidens Emerson; Z-Angularitermes nasutissimus (Emerson).
Oziqa bilan bir qatorda termitlar ancha-muncha bakteriyalarni ham yutub yuboradilar, ularning koppchiligi (hammadan kopra aerob shakillari) termitning ichagida nobud boplib va opzlashtiriladi. Ichakdagi lizotsima grammajobiy bakteriyalar lizisiga yordam beradi. Anaeroblar, jumladan tsellyulozolitik va azot molekulalari hosil qiluvchilari ichakda doimo saqlanadi. Bu fiziologik guruhi bakteriyalari orasida simbioz yuz berishi tufayli azot topplash va kletchatkani gidrolizlash jadallashadi.
Tuban termitlar orqa ichagining ixtisoslashgan uchastkasida kompleks simbiotik xivchinlilar hayot kechirib, ularning xopjayin antogenezi bilan bevosita bog’liq. Turli-tuman xivchinli-ksilofag bakteriyalar va asmotroflar birgalikda maxsus mikrobitsenoz hosil qilib, uning barcha zvenolari trofik va metobolitik nuqtai nazardan bir–biri bilan chambarchas bog’liq bopladi. Bu mikrobiotsenozning dominant turlarini xivchinlilar tashkil qilib, ular bunday mikropopulyatsiyalarigagina xos boplib, odatda boshqa biotoplarda uchramaydi. Garchand ular orasida obligat va fakulgptativ simbiontlar ajratilsada, ammo ularning tur tarkibi doimiy bopladi.
Koppchilik hasharotlarga xos odatdagi ovqat xazm qilish jarayonlaridan tashqari, termitlarda “jamoa xazm qilish”, aniqrog’i bir necha termit zotlari ichaklarida oziqni ketma-ket ishlash yopli bilan bir-biriga stomodeal yoki protodealgp trofallaksis yordamida uzatiladi. Termitlarning ikkinchi xususiyati tsellyulozani, yopg’on ichakdagi simbiontlar yordamida hazm qilish qobiliyatidir.
Klechatkani opzlashtirish kompleks fermentlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan Sx -tsellyuloza va β-glyukozada oprta ichak epiteliyasida sintezlaydi. Nativ tsellyulozaga tahsir koprsatuvchi S1-tselyulazani xivchinli-ksilofaglar simbiotlar yetqazib berib, ligninni hazm qilishga ham ishtirok etadilar. Termitlarning ichagida undan tashqari amilaza, invertaza va boshqa qator karbogidraz hamda ayrim proteinazalar borligi aniqlangan.
Turli termitlardagi fermentlarning miqdoriy naisbati ularning oziqlanish xususiyati bilan bog’liqdir. Qattiq chirigan ildiz va chirindiga boy tuproq bilan oziqlangan termitlar, kopproq proteolitik fermentlar ishlab chiqaradi. (Amitermes rhizophgus, Reticulitermes lucifugus ) qurigan opsimliklar va yog’och bilan oziqlangan termitlarda kopproq tsellyulaza qayd etiladi. (Ancanthotermes ahngerianus, Kolotermes flavicollis).
Ichakning tuzilishi oziqa hazm qilish fermentlarining yig’masi va simbiontlar miqdori koppchilik termitlarga nafaqat yog’och va uning asosida tayyorlangan maxsulotlarni, balki paxta tolasi, deyarli klechatkadan tarkib topgan qog’oz va nihoyatda oziqaga sayoz moddalar bilan ham oziqlanishga imkon beradi.
Umuman termitlar issiqsevar hasharotlardir. Turkumning shimoliy va janubiy tarqalish areal chegarasi taxminan oprtacha yillik + 100 izotermaga topg’ri keladi (30-rasm). SHu munosabat bilan termitlarni koppincha tropik hasharotlar deb yuritiladi.
Termitlarning xaddan tashqari koppligi tropik oprmonlar uchun xosdir. Kamerunda kichik bir maydon tadqiqot qilinganda termitlarning 43 turi, Ganada maxsus yog’och qirmasi qopyilganda, unda termitlarning 32 turi, g’arbiy Malayziya qopriqxonalarining birida ekvatirial tropik oprmoning bir gektaridan 52 turdagi termitlar yig’ilgan (Ilgpichev i dr. 1987). Termitlar 30 metrli daraxtning tuproqdan, uning uchigacha boplgan barcha yaruslariga joylashib olib, tirik opsimlik, qurgan yog’och, topkilgan barglar, gumus va lishayniklarni istehmol qiladi. Bir gektar oprmonda dominant turlar oprtacha har birining 2-5 mln. zotlari yashaydi. Termitlar 20-30 % , joylarda esa 50 % gacha topkilgan opsimlik qoldiqlarini utilizatsiya qilishi, ularni tropik oprmonlarda detrit oziqa zanjiridagi rolini yanada yaqqol namoyon qiladi. Qurigan shox va poyalarni utilizatsiya qilishda termitlar ayniqsa faollik koprsatadilar. Ingichka shoxlar (diametri 6 sm gacha) yog’ochning nisbiy utilizatsiya tezligi 1 dan oshadi. Bu degani bunday shoxlar bir yilga yetmasdanoq topliq yemiriladi. (31-rasm)
Tropik Afrika va Osiyo savanalarida ham termitlar oz emas. Garchand bu yerlarda tur jixatdan ikki martaba kamroq uchrasada tuproqdagi soni jihatdan tropik oprmonlardagi tuproqqa nisbatan termitlarning soni ancha yuqori boplib, Afrika savanalarida 1m2 maydonchada ularning soni 4000 yetadi.
Bunday hasharotlar ommasi, termit uyalarini, yer osti yopllarini optqazishda va yopiq galereyalar hosil qilishda minglab tonna tuproq zarrachalarini qorishtirib, yer osti yopllari tarmoqlarini qurish xisobiga tuproq profilini buzadi, modifikatsiyalaydi va organik materiallarni qayta taqsimlab, tuproq strukturasi va suv optqazuvchanligi opzgartiradi. Tropik tuproqlardagi termitlarning tutgan oprnini, oprta iqlimli tuproqlarda yomg’ir chuvalchanglarining tahsiri bilan tenglashtiriladi. Hasharotlarning kopp sonli yirik va mayda termitniklar qurish ishlari savanaga opziga xos landshaft bag’ishlaydi, uni “termit savanasi” deb yuritiladi. Bu yerlarda termitlar opsimliklarning 50% gacha barcha yillik biomassa maxsulotini opzlashtiradilar. Termitniklar atrofidagi opsimliklarning xususiyati opzgaradi. Termit uyalarida koppchilik xayvonlar opzlariga boshpana topadilar. Bu tropik biotsenozlarda termitlarning muhim ahamiyatga ega ekanligidan darak beradi. Yana shuni ham alohida qayd qilish oprinliki, termitlar koppchilik hayvonlar, oziqa manbai hisoblanadi. Jumladan, koppchilik qushlar, sudralib yuruvchilar, ayniqsa chumolilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
