|
31-rasm. Yog’ochning termitlar bilan yemirilish stadiyalari. (Abe dan 1975 )
A-Boshlanish stadiyasi.B-termitlarni yog’ochga kirishi; V-termitlarni yog’och ichida tarqalishi; G-bopshliqning shakillanishi; D-bopshliqning kengayishi. Ye-termitlar faolligining pasayishi. 1- popsti. 2-qattiq yog’ochli qismi. 3-chirigan yog’och. 4- bopshliq.
Termitlar tarqalishini zoogeografik nuqtai-nazardan qaralsa odatdan tashqari xulosaga keltiradi (13-Jadval). Tropik oprmonlarda va savannalarda turlarga juda boy, taraqqiy etayotgan taksonlar joylashganlar. Bu yerda evolyutsiya gurkirabarib kopp yangi avlodlarni shakllantirib opziga birlashtiradi. Oraliq areal-subtropik, arid va mophtadil mintaqalarda termitlar kam sonli primitiv qadimiy, koppincha qazilma shakllardan mahlum boplgan avlodlar sifatida ifodalangan. Evolyutsiya jarayoni bu yerda nihoyatda sekinlashgan va turlar orasida yoki tur darajasida bir oz opzgarish bilan chegaralanadi.
13- Jadval
Termitlarning filogeneyasi va tarqalishi
Oila filogeniyasi va kenja oila
|
Zoogeografik avlodlar (surat) va turlar (maxraj) soni oblastlarda *
|
Golartik
|
SHarqiy
|
Efiop
|
Neotropik
|
Avstralik
|
polearktika
|
Neoarktika
|
Termitidae
|
Nasutitermitinae
|
|
2/7
|
16/150
|
18/50
|
24/215
|
8/59
|
Macrotermitinae
|
|
|
5/109
|
12/178
|
|
|
Termitinae
|
1/1
|
|
7/59
|
56/267
|
21/121
|
3/32
|
Amitermitinae
|
3/14
|
5/16
|
12/59
|
10/73
|
|
7/96
|
|
Indotermitidae
|
|
|
1/3
|
|
|
|
Serritermitidae
|
|
|
|
|
1/1
|
|
Stylotermitidae
|
|
|
1/7
|
|
|
|
Rhinotermitidae
|
Rhinotermitinae
|
|
|
|
|
|
|
Termitogetoninae
|
|
|
1/2
|
|
|
|
psammotermitinae
|
1/1
|
|
1/2
|
1/4
|
1/1
|
|
Heterotermitinae
|
1/5
|
2/8
|
2/12
|
2/3
|
2/14
|
1/4
|
Coptotermitinae
|
1/1
|
1/2
|
1/23
|
1/6
|
1/5
|
1/12
|
Hodotermitidae
|
2/8
|
|
3/5
|
2/3
|
|
|
|
Termorsidae
|
Stolotermitinae
|
|
|
|
1/1
|
|
1/4
|
porotermitinae
|
|
|
|
1/1
|
1/1
|
1/1
|
Termopsinae
|
1/1
|
1/3
|
2/3
|
|
1/3
|
|
Kalotermitidae
|
3/7
|
8/19
|
8/72
|
9/57
|
15/107
|
9/60
|
|
|
Mastotermitidae
|
|
|
|
|
|
1/1
|
Umumiy termitlar
|
13/38
|
20/56
|
61/530
|
114/647
|
71/480
|
34/279
|
* zoogeografik oblastlar A.G.Voronin (1963) bopyicha
Hozirgi davrda termitlarning 2800 ga yaqin turlari mahlum boplib, ulardan toprtta oila (Kalotermitidae, Hodotermitidae, Rhinotermitida, Termitidae) ga mansub 7 turi MDH mintaqalarida yashaydi.
Markaziy Osiyoda - ikki oilaga (Hodotermitidae, Termitidae) termitlarning 4 turi, Opzbekistonda esa Hodotermitidae oilasining Ancanthotermes avlodiga tegishli A.turkestanicus, A.ahngerianus turlari keng tarqalgan (? Tasvir-karta)
Turkiston termiti (Anacanthotermes turkestanicus Jacobs.) Markaziy Osiyoda odatdagi tur boplib, yaxshi aeratsiyalanadigan shoprlanmagan yoki kuchsiz shoprlangan gipsli tekislik va tog’oldi, sog’ tuproqli xududlarda tarqalgan boplib, qoidaga binoan taqir, shoprlangan qumli tuproqlarda uchramaydi.
Turkiston termitining statsiyasi optloqi allyuvial tuproqlarga xos boplib, yantoqzor (Alhogieta rersarium), qopng’irbosh (poeta bulbosal), yaltirbosh (Anisonthae lectoria), golgpdbaxiya (Goldbachieta lacvigata), isiriq (peganeta harmolae), sofora (Vexieta pachucarpae), quyonarpa (Hordecta liporinum), qopytikan (Xanthieta spinosum), temirtikan (Thibutueta terristris), shopradoshlar (Solsola Sp.Sp.) va oqbosh (Karelinieta caspical) kabi opsimliklar statsiyasida uchraydi. Bu termitning uyasi yer ostida yashiringan, uya yer ustida dopnglik hosil qilmaydi. Uya koppsonli tartibsiz joylashgan kameralar hosil qilib, yer osti yopllari orqali ular bir-biriga tutashgan termitlarning eski yirik koloniyalar uyasi, yosh koloniyalar uyasidan kameralarning koppsonligi, ustki, oprta va ostki kameralari mavjudligi, shuningdek bu kameralar tuprog’ining qattiqligi bilan farqlanadi. Kameralar ichidagi bopshliq balandligi 8-12 mm, umumiy oplchami esa 5-50 sm2 boplib, tepasi tekis va gumbazsimon bopladi. Uya markazidagi 30 sm va undan chuqurroqdagi kameralar odatda yirik boplib, ularning oplchami 60-100 sm2 yetadi. pasti tekis, tepasi esa opziga xos tuzilishga ega, yahni ularda halqasimon chuqurligi 1-2 sm keladigan, diametri 2-4 sm li boplib, tepasining oprta atrofi bir oz pastga osilib turganga opxshaydi. Halqali botiq tomondan yana 2-3 radial chuqurchalar optadi.
Kamera tepasidagi chuqurchalar koppincha boshqacha shaklda bopladi, ammo hech qachon bunday kameralarning tepasi tekis boplmaydi. Kamera tepasining bunday shaklda tuzilishi sathining keng boplishi va natijada, unga bir necha yuz termit joylashtirish imkonini beradi.
Har bir kameradan qopshni kameraga tutashuvchi 4x6 va 5x6 mm yopllar optadi, ayrim yopllar bundan ham kengroq bopladi. Uya tepasida chiqish tuynikchalar (qanotli termitlar uchib chiqish davridan tashqari) boplmaydi. Termitlar yer osti yopllari orqali turli tomonlarga tarqaladilar va uyadan bir qancha uzoqlashganlaridan keyin yer betiga chiqadilar.
Topliq rivojlangan, oila barcha tabaqasi boplgan bir necha opn ming termit zotlaridan iborat. Qish va bahor fasllarida Turkiston termiti oilasi shoxona juftlar (“Malika” va “SHoh”) koppdan - kopp ishchilar, navkarlar, koppgina nimfa, qanotli imago va katta yoshdagi lichinkalardan tarkib topadi. Qishda tuxum va birinchi yoshdagi lichinkalar boplmaydi, chunki yilning sovuq davrida tuxum qopyish topxtaydi.
Bahorda, odatda iliq yomg’irdan sopng qanotli erkak va urg’ochilar asosiy uyani tark etib, uchib chiqadilar. Uyada yangi qanotli zotlar avgust-sentyabr oylarida nimfalar hisobiga hosil bopladilar. SHuning uchun ham butun yoz davomida termitlar uyasida qanotli zotlar boplmaydilar. Tuxum qopyish may oyidan boshlanib, kech kuzgacha davom etadi. Termitlar oziqa sifatida opsimliklarning qurigan poyalari va novdalarini istehmol qiladilar. Bunday oziqalarni katta yoshdagi 2 sm dan oshmagan boplakchalarga boplib qirqadilar va loy suvoq yer osti yopllari orqali asosiy uyaga tashiydilar. Opzlashtirilmagan yerlarda termitlar sezilarli zarar yetqazmasada, ammo aholi turar joylarida termitlar binolarning yog’och qismlarini yemirib oziqlanadilar. Kuchli zararlanishda termitlarning yopl va kameralari bilan yertopla, devorlar oralig’i, isitish manbalari atrofi, shift topshamalari va mahalliy qurilishlarning tomlari zich qoplanganligi kuzatiladi. Natijada bino opziga xos termit uyasiga aylanadi. Binodagi va uning atrofidagi barcha termit yopllari bir-biriga tutashgan boplib, ayniqsa uning yopnalishi ariqlarga yopnaltirilgan bopladi. Isitiladigan binolarda termitlarning rivojlanishi yil bopyi davom etadi. 1948 yili zilzila tufayli Turkmaniston poytaxti Ashxabat shahrining vayronaga aylanishida ham termitlar yetqazgan zarar asosiy sabab boplgan (Ilgpichev i dr.,1987). Keyingi yillarda Markaziy Osiyo shahar va qishloqlari mutlaqo opzgardi, ularda beton va pishgan g’ishtlardan yangi zamonaviy binolar barpo etildi. Kopchalar asfalgpt bilan qoplandi, yangi xiyobonlar, istiroxat bog’lari tashkil qilindi. Bu barcha termitlarning turar–joy va inshootlarga optishi va rivojlanishiga mahlum darajada topsqinlik qiladi. Ammo tuproqning termitlar bilan kuchli zararlanganligi tufayli zararkunanda vayrongarchilik-emirish faoliyatini jadal ravishda davom ettirmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
