Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

parmalovchi-qopng’izlar. MDH hududlarida qurilishlarni, mebelgp, muzey eksponatlari va boshqa yog’och-taxta buyumlarni zararlovchi parmalovchilarning 20 ga yaqin turlari mahlum. Ular faqat uzoq saqlangan yog’och-taxtalarni parmalab, teshib, boshqa materiallar uchun zararli emas, ammo ularning faoliyati ayniqsa qadimiy butlar, mebellar va muzey eksponatlari uchun opta xavfli. Ular Kiji (yodgorlik) singari bebaho yog’och-taxta memorchilik yodgorligini ham chetlab optmaydilar. Uni saqlab qolish uchun katta kuch sarflangan (persov, 1966; Toskina, 1966; Vorontsov, 1981; Ilgpichev i dr., 1987). Isitiladigan binolarga haqiqiy sinantrop va gilofag hisoblangan mebelgp parmalovchisi (Anobium punctatatum Deg.) ayniqsa katta zarar yetqazadi. Binolarda deyarli hamma yerda tarqalgan.

Uning ommaviy uchishi turli mintaqalarda aprel-iyun oylarida kuzatilib, ayrim qopng’izlari kuzga qadar uchraydi. Qopng’iz uchishining uzoq chopzilishi yog’och-taxtaning turli harorat va namligiga bog’liq boplib, buning natijasida parmalovchining rivojlanishi turli muddatlarda optadi. Qopng’izlar uchish davrida erkak va urg’ochilar jinsiy qopshilib, tezda urg’ochi yog’och-taxta topsiqlar yoriqlari, mebellarning bopyalmagan g’adir-budur qorong’i qismiga, qopng’izlar uchib chiqqan eski teshikchalarga tuxum qopyadi. Urg’ochilar tuxumlarini taxtaning kopndalang qismiga, koppincha opzi uchib chiqqan joyiga tuxum qopyishni yoqtiradi. Tuxumni qopyilish holati buyumning zararlanish chuqurligini belgilaydi, lichinka odatda yog’ochning yillik qavati bopylab harakat qiladi, ayniqsa ignabarglilar yog’ochida.

Oradan 2-3 hafta optgach tuxumlardan, oq uch juft oyoqli, sarg’ish boshli lichinkalar ochib chiqadilar. Lichinkalarning shakli yoysimon egilgan, uning kopkrak qismi juda shishgan va bukriga opxshaydi. Lichinka oziqlana boshlaganidan keyin uning yelka qismida koppsonli qilchalar hosil bopladi va lichinka xarakatlanishida bu qilchalarni yurish yoplakchalarining devoriga taqab harakatlanadi. Uzunnasiga ketgan yopllar lichinkalarning ekskrementlari aralash qipiqlar bilan joylanadi. Yirik lichinkaning bopyi 4 mm, eni esa 2 mm ga yetadi. Lichinkaning rivojlanish davomiyligi yog’ochning harorati va namligiga bog’liq. G’umbaklanishdan oldin lichinka yog’och yuzasiga yaqinlashib 1mm qalinlikdagi topsiq qoldirib, keyin undan bir oz orqaga chekinib oval beshakcha yasab, uerda g’umbakka aylanadi. G’umbakning rivojlanishi 2 haftagacha davom etadi. Topliq rivojlanish davri 6 oydan (kamdan-kam) 3-4 yilgacha davom etadi. SHuning uchun dastlabki zararni mutaxassis ham aniqlashi qiyin boplib, faqat qopng’izlar uchib chiqqandan keyingina oprnatsa bopladi. Lichinkalar uchun optimal harorat 20-22⁰S, yuqori halokatlisi-28-30⁰S, 30⁰S haroratdan yuqorida esa ular nobud bopladilar. Yog’ochning optimal namligi 18-20% boplib, odatda bunday namlik, nisbiy namligi 60% dan yuqori boplgan binolardagina hosil bopladi.

Oprta va katta yoshdagi lichinkalarning quyi rivojlanish darajasi 50%, kichik yoshdagi lichinkalarning esa quyi rivojlanish darajasi 60% nisbiy namlik bilan belgilanadi. Ayniqsa past namlikka parmalovchining g’umbagi chidamli bopladi. Isitiladigan xonalarda qish faslidagi past namlik yog’och-taxtani parmalovchi hujumidan saqlab qoladi.

Mebel parmalovchisi ayniqsa 5-6 va undan kopproq yil foydalanilgan yog’och-taxtalarga ishtiyoq bilan oprnashadi. U stollar, stullar, krovatlar, divanlar, shkaflar, etajerka, musiqa instrumentlari, kartina romlari, turli taxta tokchalari, turli buyumlarning yog’och hattoki buxgalteriya scheti ramkalarini ham zararlaydi. parmalovchilar pollarning chaspakgiga, deraza tokchasi, deraza romlari, pol va shift topsinlari, yog’och uylarining devorlariga joylashib oladilar. Bunda topsin faqat xona tomondan zararlanadi.

parmalovchilarga qarshi kurash lichinkalarining yashirin hayot kechirishi tufayli juda qiyindir. Buyumlarni fumigatsiya qilish bilangina, ularni ishonchli himoyalash mumkin. Yana bir mahqul usullardan biri, qish faslida buyumlarni 3-5 sutka davomida -20⁰Sdan -25⁰S gacha muzlatishdir, natijada lichinkalar nobud bopladi. Kurash choralari nihoyat murakkab boplganligi tufayli proflaktik chora –tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi.

Koppchilik hollarda parmalovchilar binolarga eski yog’och buyumlar orqali optishini hisobga olgan holda, bunday buyumlarni binolarga kiritishdan oldin yaxshilab nazorat qilish, kerak boplganda ularni maxsus kameralarda fumigatsiyalash lozimdir. parmalovchilar qopng’izlarining binolarga uchib kirishi ikkinchi yopli ochiq derazalar orqali kuzatiladi. Buning oldini olish uchun derazaga 1,5 mm katakli metall topr oprnatishdir .