Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

28 –rasm. Turkiston termiti (Anacanthotermes turkestanicus Jacobs.) ning rivojlanish tabaqa va stadiyalari. (po G.Ya.Bey-Bienko, 1971)

A-qanotlisi, B- “malikasi”, V-“shoxi”, G-ishchisi, D-navkari

Tuxumdan lichinkalar kasta differentsiyatsiyasi belgilari boplmagan holda ochib chiqadilar. Bir qancha tullashlardan keyin lichinkalar nimfaga aylanib, ularning qanot murtaklari yoshdan yoshga optgan sari yiriklashib boradi. Odatda yiliga bir marta vaqti-vaqti bilan uyada koppsonli ayrim jinsli qanotli shakllilari hosil boplib, ular uyadan biryopla uchib chiqadilar va qisqa vaqt uchgandan sopng yerga qopnib, maxsus yelka choklaridan opz qanotlarini sindiradilar, juftlarini izlab va juftlari bilan pana joy topib, u yerda yangi oilaga asos quradilar. Bu termit asoschilarini shoxona juftlar deyiladi. Boshqa qolgan lichinkalarda qanot murtaklari rivojlanmaydi, bunday lichinkalar opsgan sari haqiqiy ishchilar yoki psevdoergatlarga aylanadi. Maxsus tabaqa xosil qilgan ishchi zotlari odatda bir qancha yoshga kiradilar (masalan Turkiston termiti ishchi tabaqalari 8 yoshni optaydilar) va boshqa turlarda navkarlarga (soldat) aylanishi mumkin. Termitlardagi bunday unikal tabaqa differentsiatsiyasi ular chala opzgarish natijasi xususiyatlaridan biridir.

Oilaning asosiy massasini ishchi va lichinka tashkil qiladi. Ishchilar oziqa topplash, uni uyaga yetkazish, jinsiy zotlarni, navkar va lichinkalarni, oziqlantirish, tuxumlarga g’amxoprlik qilish va uyada hamda uning tashqarisida qurilish ishlarini amalga oshirish bilan band bopladi. Haqiqiy ishchilar – qanotsiz, erkaklik yoki urg’ochilik jinsiy ahzolari rivojlanmagan zotlardir. Ular nimfaga aylanmaydilar va shunga muvofiq, xech qachon jinsiy voyaga yetmaydilar.

Anoplotermes (Termitidaae) avlodidan tashqari barcha termitlarda askar tabaqasi bopladi. Ayrimda bir vaqtning opzida ular ikki yoki uch koprinish shaklida uchraydi. Bu qanotsiz zotlarda boshi va mandibullari ixtisoslashgan bopladi. Navkarlarning vazifasi uyani dushmanlardan, ayniqsa chumoli va boshqa termit turlardan himoya qilishdir. Har xil turlarda u turlicha amal qiladi: navkar dushmani tutib olib, kuchli mandibullalari (jag’lari) bilan u tishlash, uyada teshiklar hosil boplsa, uni boshi bilan bekitish, yohud peshana bezi sekretini dushmanga qarata purkash va h Har bir usul ular bosh tuzilishi morfologiyasiga mos keladi. (29 - rasm).

Uyadagi kopp sonli termitlar orasidagi opzaro bog’langanlik faoliyati va ular tabaqalar tarkibining boshqarilishi feromonlar yordamida amalga oshiriladi. Termitlar yog’och-taxta, qurigan opsimlik qoldiqlari yoki gumus bilan oziqlanadilar. Ayrim termit turlari uyalarida zamburug’larni ham opstiradilar.

Koppchilik termitlar-ksilofaglardirlar. Ular yog’och bilan oziqlanishida va oziqaning hazm boplishida zamburug’lar, bakteriyalar va ixtisoslashgan sodda hayvonlar ishtirok etadilar. Zamburug’lar koppchilik termitlar uchun muhim oziqa komponenti hisoblanadi. Bundan tashqari yog’ochda qopng’ir chirishni keltirib chiqaradigan koppchilik bazidiomitsetlar, yog’ochning kimyoviy tarkibini opzgartirib, termitlar klechatka va ligninni opzlashtirishlarini bir muncha yengillashtiradilar. Bunday yog’ochlar bilan termitlar bir muncha yoqtirib oziqlanadilar va bunda ular yaxshi rivojlanadilar.