Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Materiallarning hasharotlar zarariga barqarorligi.
Mikroorganizmlardan tortib sut emizuvchilargacha-materiallarni zararlovchi zarakunandalar orasida hasharotlar opziga xos boplgan kompleks guruhni tashkil etib qator ixtisoslashgan xususiyatlar va umumiy xossalarga ega. Bu esa umumiy tarzda ularning materiallar bilan opzaro bog’liq harakterli xususiyalarini qarab chiqishni taqazo qiladi, bu esa opz navbatida materialni u yoki bu darajada zararlanishga barqarorligini yuzaga keltiradi. Konstruktorlar, loyixachilar, materialshunoslar tuqnash keladigan asosiy savol mazkur material yoki buyumga hasharotlar zarar yetkazadimi?

Bu savolga hamma vaqt ham javob topib boplmaydi, chunki barqarorlik bir qator omillar kompleksiga bog’liq.

Kopp xollarda materiallarning barqarorligi opsimliklarnikiga opxshab nisbiy hisoblanadi. Bu mazkur materialni unga analogik boplgan u yoki bu darajada zararlanadigan boshqasi bilan solishtirib aniqlash mumkin. Bunda hasharotlarning aniq turi yoki guruhiga nisbatan materialning absolyut yoki topliq barqarorligini aytish mumkin. Juda koppchilik metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar turli xolatlarda, har xil iqlim va ekologik sharoitlarda ham har qanday hasharot turlarining zarariga barqarorlidir.

Material qanaqa boplmasin uning barqarorligi organoleptik, antibiotik va konstruktsion xuxsusiyati va hasharotlarning xulq-atvori bilan aniqlanadi. Hasharotning turli xil tahsirlovchilarga reaktsiyasini chuqur anglash uchun zararli hasharot turlarining hulq-atvorini oprganish va ularning murakkab tabiat yoki inson tomonidan yaratilgan vaziyatga orentatsiya qilish hususiyatlarini puxta oprganishni talab qiladi.

Materialning organoleptik hususiyatlari hasharotning koprish, ximik va taktil retseptorlariga tahsir etadi. Bunday tahsir orqali material hasharotni jalb qilishi yoki opzidan uzoqlashtirishi mumkin. Attraktantlik (jalb qilish) materialning shunday xususiyatiki, u orqali hasharotlar oziqni izlab topishni, tuxum qopyish, yashirinish joyini yoki bir paytning opzida bir necha maqsadni amalga oshiradi. Oldingi avlodlar tajribasi asosida hasharotlarning xotirasida bir qator jalb qiluvchi xususiyatlarga ega boplgan oziq manbai xaqida umumlashtirilgan obraz namoyon bopladi. Bunday obhektning attraktantligi uning hasharotlarga vizual, ximik va taktil stimullar vositasida kelib chiqadi. Ular hammasi bir paytda yoki hasharotning obhektga yaqinlashishiga qarab ketma-ket tahsir qilishi mumkin.

Hasharotlar obhektning barcha vizual (koprinadigan) xarakteristikasini, yagpni uning shakli, oplchami, rangi va yoritilganligini idrok qila oladi; bundan tashqari ular obhekt va uning qismlari xarakatini sezadi. Bu xususiyati ularga ozuqa obhektini har xil masofalardan va turli rakurslardan bilib olishga yordam beradi.

Koprib chamalash maqsadga qaratilgan kidiruv yopnalishini aniqlasada, ammo koppincha bunga ximik tahsirotlar, birinchi navbatda xid bilish xususiyati yordam berishi va u yetakchi rolgp uynashi mumkin. Hasharotlarning xemoretseptorlari olgpfaktor, yahni gazsimon xolatdagi moddani hidini qabul qiluvchi va kontakt, yahni suyuqliklarning tagpmini qabul qiluvchilarga boplinadi. Hidga nisbatan mopljal olish xilma-xildir. Yaqin va uzoqdan hid bilish orientatsiyalari farklanadi. Birinchi tipga jinsiy feromonlarga nisbatan orientatsiya kirib, uni hasharotlar manbadan bir necha kilometr uzoqda boplgani holda qabul qila oladi. Ayrim ozuqa substratlari (yangi tezak, hayvonlarning opliklari) ham hasharotlarni uzoq masofalardan opziga jalb qilishi mumkin. Yaqin olgpfaktor orientatsiyaga xarakterli misol sifatida termitlarning iz feromon hidiga qarab xarakatlanishi hisoblanadi. “Hidli yoplak”ning kengligi 1 mm dan oshmaydi va u bopylab termitlar xech qayoqqa og’masdan topg’ri xarakat qiladi. Bunda termitlar qabul qiladigan hidning masofasi bir necha millimetr yoki santimetrdan oshmaydi. Biologik jihatdan orientatsiyaning ikki tipi ham tushunarlidir. Birinchi holatda urg’ochini qidirish keng hududda amalga oshrilsa, ikkinchisida esa yerosti labirinti yopllarida manzilga qarab aniq harakatlanishga yordam beradi.

Materialning fizik tuzilishi va uning yuzasi xarakterining mexanik tahsirlovchi reaktsiyalar orasida asosiy oprinni egallaydi. Turli hil tirqishchalar, chuqurliklar va boshqa yashirinish joylarining mavjudligi hasharotlarni opziga jalb qilishi mumkin. G’adir-budir yuza ularning xarakatlanishiga qulaylik tug’diradi. Aksincha, silliq va tekis yuza ularning xarakatlanishiga topsqinlik qiladi, yahni ilashib va yopishib olishga yopl qopymaydi. Yuzaning harorati ham katta ahamiyatga ega: sovuq predmetlarga hasharotlar optirmaydi, issiqlari esa opziga jalb qiladi.

Ichki stimullar tahsiri- ochlik hissi yoki tuxum qopyish zarurati hasharotning umumiy xarakatlanish faolligini oshiradi. SHundan keyin yopnaltirilmagan substratni mos izlash boshlanadi. Uchuvchi imagolarda izlash moksimal yoki aylanma uchishlar, lichinkalarda esa tuxumdan chiqqan joydan turli tomonga oprmalab ketish bilan namoyon bopladi. Bu bosqichda hasharotning u yoki bu materialga tasodifiy tushib qolishi ropy beradi. Ammo odatda bu izlashning birinchi bosqichi boplib, bunda hasharotning barcha retseptorlari faol ishlay boshlaydi va shundan keyin ikkinchi bosqich boshlanadi. Ikkinchi bosqichning boshlanishiga biror-bir tashqi signal – stimuli sababchi bopladi. Bundan keyingi xarakatlar yopnaltirilgan bopladi va substratni tekshirish kontakt izlanish bilan tugallanadi. Hasharotning yakunlovchi reaktsiyasi namunani tatib koprish hisoblanib, undan sopng mazkur material istehmol qilinadi yoki rad etiladi

Umuman olganda hasharot uchun yashirinish, ozuqa yoki tuxum qopyish joyi boplishi mumkin boplgan substratni izlash turli hil tahsirlovchilarning zanjir reaktsiyasini qamrab olib uning topplami hasharot turiga, ekologik muhitga va substratga bog’liqdir.

Har qanday opsimlik va hayvon materiallari tarkibiga hasharotlarni jalb qiluvchi, ular uchun befarq va yoqimsiz moddalar kiradi. Ularning miqdorli nisbati hasharotlar hulq-atvorini belgilaydi. Odatda oziqa materiallarida attraktant moddalar hasharotlarni jalb qiluvchi hid yoki tahm hosil qiladi.

Materiallarning organoleptik xususiyatlarini belgilab beruvchi ikki asosiy barqarorlik tipi mavjud: 1) barqaror material yuqori darajada bir yoki bir necha jalb qiluvchi moddalardan maxrum; 2) barqaror material yoqimsiz xususiyatlarga ega boplib, ular jalb qiluvchi qopzg’atuvchilarni oprnini bosib ular bilan raqobatlashishi yoki ularni maskirovka qilishi mumkin.

Birinchi holda xom ashyoga ishlov berish jarayonida ayrim moddalarni olib tashlash amalga oshiriladi, ammo odatda bundan keyin ham materialning attraktivligi uni kompleks qabul qilish kuchiga bog’liq holda nolga tushib qolmaydi. Bundan tashqari qopzg’atuvchilar zanjiridagi uzilishga qaramasdan hasharotda ozuqa materialini tasodifiy tatib koprish va xatolar bilan bog’liq boplgan imkoniyat mavjud. Izlanishning muvaffaqiyati magplum darajada hasharotlar populyatsiyasining zichligi bilan bog’liq. Attraktantlikning nolgacha tushishi mataerialni butunlay zararlanishdan saqlay qolmasdan uni tasodifiy zararlanuvchi obhektlar qatoriga kiritadi. Aslini olganda, barcha nooziqa matariallari hasharotlar uchun opta past attraktantlikka ega, ammo aniq sharoitda qopllanganda hasharotlar xujumiga duch kelishi mumkin. Yoqimsiz xususiyatlar materialga yuqori barqarorlik beradi.

Kopp xollarda organoleptik xususiyatlar opsimliklarni himoya qilishda ikkinchi darajali hisoblanib, materiallarni barqarorligiga esa, koppchilik hollarda ularga afzallik beriladi.

Antibiotik xususiyatlar hozirgi davrda barqarorlikning eng qimmatli shakli hisoblanadi. Ular hasharotlarning hayotiy faoliyatini ogohlantirish, topxtatish yoki ularni yopq qilishi mumkin.

Barqaror materialning hasharotlarga antibiotik tahsiri darajasi turli boplishi mumkin. Koppincha barqaror materiallarda hasharotlarning nobud boplishi juda tez, bir necha soat yoki sutka davomida ropy beradi. Bu antibiotik tahsirning dastlabki jihati hisoblanib eng oddiy va kopp kuzatiladigan xodisa-materialning toksikligi hisoblanadi. Antibiotik xususiyat tahsirning ikkinchi jihati materialning insektistatik tahsiri hisoblanib, ularning sabab va faoliyat shakllari turlicha boplishi mumkin. Eng kopp uchraydigan hodisa-materialda ayrim yoki kopplab ozuqa moddalarining – vitaminlar, oqsillar va boshqalarning yetishmasligi hisoblanadi. Masalan, kuya qurtlari toza yuvilgan junda ifloslangan junndagiga nisbatan bir muncha yomonroq rivojlanadi. Mazkur xodisa termitlarni sog’lom yog’och bilan oziqlanganda kuzatiladi, aksincha ular chirigan yog’ochlarda anchagina yaxshiroq rivojlanadi. Ayrim materiallarda mahlum zararkunanda faqat qisqa vaqt davomida yashab va koppaymasligi mumkin. Boshqa hollarda lichinkalik rivojlanish stadiyasining uzayishi, tullash davrida nobud boplishi oshadi, imago tana oplchamining kichiklashishi, umrining qisqarishi, jinsiy mahsuldorligining ozayishi, natijada zararkunandaning materialdagi miqdoriy soni kamayadi. Antimetabolitlar va boshqa moddalar mahlum kontsentratsiyalarda hasharotlarning muhim hayotiy funktsiya va ogranizm jarayonlariga tahsir etib va ularning opsishi va rivojlanishi hamda koppayishini topxtatadiganlarni insektistalar deyiladi. Ular oziqlanish va almashinuv jarayonlariga tahsir qiladi, yangi kutikulaning hosil boplishini topxtatadi, gormonal muvozanatni buzadi, hamda retseptorlarning tahsirchanligini tormozlab qopyadi.

Buyumlarning konstruktsiyaviy xususiyatlari ozuqa materiallarining barqarorligida muhim rolgp opynashi mumkin. Bunday barqarorlik hasharotlarning ozuqaga yetib bora olish qobilyatsizligi masalan, topg’ri qurilgan uylarda, turli xil konstruktsiyalar hasharotlar uchun ozuqa materialiga optib boplmaydigan qalin lak bopyoq qoplamalari bilan bopyalganda.

Hasharotlarning nooziqa materiallar bilan opzaro bog’liqligi odatda yuqorida keltirilganlardan farq qiladi. Kamdan kam hollarda nooziq materiallari hasharotlarni opziga jalb qiladi. Masalan, ayrim penoplastlar termitlarni jalb qiluvchi hisoblanadi. Ammo mazkur xolatda «jalb qilish» ning opzi jiddiy ravishda boshqacha hisoblanadi. Termitlar dastlab bunday materialni kemirib ichida bopshliq hosil qiladi va keyin moslashadi. Nooziq materialarining koppchiligi hasharotlarini jalb qilmaydi. Ular hasharotlar uchun yo neytral yoki salbiy tahsir koprsatadi. Oxirgisi repellent tahsir xususiyatiga ega bopladi, masalan, rezinalarning ayrim markalari, germetiklar va ayrim plastmassalar bunga misol bopla oladi. Natijada hasharotlar bunday materiallar bilan aloqa qilishdan qochadi. Hasharotlarning nooziqa materiallarini kemirishiga urunishi natijasi ular og’iz apparatining instrumental xususiyatlari va materialning fizik-mexanik koprsatkichlariga bog’liq bopladi. Bu koprsatkichlarning ayrim kritik nisbatlarida material butunlay hasharot tomonidan koprsatiladigan mexanik tahsirlarga topliq barqarorli bopladi va har qanday holatda ham unga ziyon yetmaydi. Hasharotlar tomonidan nooziqa materiallarning zararlanishi hamisha ham buyumning yaroqliligida opz aksini topmaydi. Barqarorlilikning bunday shaklida material, koppincha buyum mahlum darajada zararlansa ham opz funktsional xususiyatlarini yopqotmasligiga, uning yashovchanligi deyiladi. Uni mikdoriy jihatdan ham aniqlash mumkin, yahni massasini yopqotishi yoki maydonining qisqarishida ham faoliyat koprsatish xususiyati buyumning asosiy xususiyatlari (elektrik, mexanik v h.k) bilan aniqlanadi.

Buyumlar konstruktsiyasiga odatda biroz zahira tariqasida qopshimcha pishiqlik kiritiladi, chunki uncha katta boplmagan kemirishlardan keyin ham buyum tahmirga ehtiyojsiz normal holda faoliyat koprsatishi uchun. SHuning uchun ham nooziqa materiallar tasodifan zararlanganda buyumning funktsional xususiyati uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Ozuqa materiallarining zararlanishiga kelsak odatda ularni tez buzilishiga olib keladi. Kopp hollarda zararlanish shuncha kuchli bopladiki, bunda buyumning ishlash xususiyatini tiklashning yagona yopli – zararlangan qismlarni almashtirishdir.

pishiqlik darajasi muhitning abiotik va biotik omillariga bog’liq boplib, u hasharotlar soniga, materialga va zararlanish oplchamiga tahsir qiladi. Abiotik faktorlar hasharotlarning miqdoriy soniga, materialning holatiga va har bir zotning keltiraligan zararlash oplchamiga jiddiy ravishda va hasharotning holatiga tahsir koprsatadi.

Abiotik faktorlar orasida harorat va namlik asosiy oprinni egallaydi, bahzan esa yorug’lik va atmosferaning eletromagnit holati ham tahsir koprsatadi.

Harorat eng birinchi navbatda hasharotlar u yoki bu turi va guruhlarining tarqalishiga tahsir koprsatadi. Masalan, termitlar arealining shimoliy chegarasi taxminan yillik izoterma +10 °S ga topg’ri keladi. Demakki, bir muncha sovuqroq boplgan joylarda materialning bu hasharotga chidamliligi topg’risida ehtiyoj yopqoladi, bunday yerlarda termitlar boplmaydi. Hasharotlarning faolligi haroratga ham bevosita bog’liqdir. Har bir tur opzining harorat chegarasi va faollik optimumiga egadir. Oziqlanish optimal harorat odatda hasharotlarning rivojlanish optimumiga yaqin keladi, ammo u bilan mos kelishi shart emas. Agar atrof muhit harorati chegaradan chetga chiqsa hasharotlar issiq yoki sovuqdan qotib qolish holatiga tushadi va materialga zarar yetkaza olmaydi. Harorat material xususiyatlariga va himoya vositalarining faoliyat muddatiga ham tahsir qiladi. Ayrim termoplastlar odatdagi yozgi haroratlarda sezilarli darajada yumshab qoladi. Boshqa materiallar tropik issiq va boshqa kopplab omillar tagpsirida tez eskiradi va bunda zararlanishga boplgan pishiqligini yopqotadi.

Hasharotlar mavjudligi va faolligiga tagpsir qiluvchi ikkinchi muhim omil- bu havo namligi va substratning (tuprok, material) namligi hisoblanadi. Haddan tashqari namlik va tomchili suvning paydo boplishi koppchilik hasharotlarning nafas olishiga topsqinlik qiladi. Namlikning pastligi yanada ham kuchli tahsir koprsatib hasharot organizmining qurib qolishiga va uning quruk yoki xalokatli zonadan chiqib ketishiga yoki oplimiga sabab bopladi.

Yoritilganlik odatda hasharotlarning faoliyat ritmini aniqlaydi, ammo uning avjiga koptarilishi sutkaning mahlum vaqtiga bog’liq. Koppgina yashirin yashovchi hasharotlar butun sutka davomida materialning ichida joylashib olib (koppgina ksilofaglar, keratofaglar) oziqlanishi mumkin.

Oxirgi yillarda atmosferaning elektromagnit faolligi holatining oziqlanish intevsivligiga tahsiri haqida juda kopp mahlumotlar topplandi. Ayniqsa bunday kopp mahlumotlar termitlar bilan bog’liq. Biotik faktorlardan birinchi navbatda bizni qiziqtiruvchi materialning yaqinidagi mavjud boshqa oziqlanish manbai hisobga olinadi. Agar u mavjud boplmasa tanlashdan maxrum bopladi va opzlariga unchalik ham tug’ri kelmaydigan substratni yeyishga majbur bopladi. Ammo bunday sharoitlarda hasharotlar nooziqa boplgan materiallar bilan oziqlanmaydilar. Materiallar odatda hasharotlarning opzlari uchun ozuqa boplgan material bilan aloqada boplganda zararlanadi. Bu holatda hasharotlar yopl-yoplakay oziq boplmagan materialni kuchli yemirib va uni opzlarining ekskrementlari bilan qattiq ifloslashi mumkin.

pishiqlikka hasharotlarning “agressivligi” ham katta tahsir koprsatadi. Bunday faollik xususiyatga nafaqat hasharotlarning xilma-xil turlari bog’liq, balki bir turning har xil irqlari ham ega bopladi. U yoki bu materialni kuchli zararlovchi hasharotlar yirik oplchamlari bilan yoki materialning mahlum bir xususiyatlari bilan yaqindan moslashgan bopladi. Oxirgi holat koppincha hasharotlarning fiziologik xususiyatlariga ham tegishli bopladi. Tabiiy sharoitlarda ikkala holat bitta populyatsiyaning opzida kuzatilishi mumkin. Masalan, Reticulitermes termitlar avlodi kopp sonli irqlar hosil qiladi. Bunday irqlar Yevropada R.lucifugus, Uzoq SHarqda R.speratus da va Amerikada R.flavipersa da kuzatilgan. Har bir irq bir-biridan ekologik hamda fiziologik xususiyatlari, xususan yog’ochni yeyish intensivligi bilan farqlanadi.

Yuqorida aytilganlardan shu narsa mahlumki, materiallarning pishiqligi- murakkab xodisadir. Ularni tadqiq qilish hamma hasharotlar uchun umumiy boplgan jihatlarni aniqlashga imkon beradi. SHu bilan bir qatorda aniq iqlim va ekologik sharoitlarda mahlum turning biologik xususiyatlari ham hisobga olinishi kerak.