Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Materiallar, buyumlar va inshootlarni hasharotlar zararidan

himoya qilishning opziga xos xususiyatlari.
Materiallar, buyumlar va inshootlarni hasharotlar zararidan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar kompleksi opsimlik, hayvon va insonni himoya qilishga qaratilgan tizimlardan farq qiladi. Agarda qishlok xopjalik ekinlarini himoya qilishdan asosiy maqsad zararkunanda populyatsiyasining miqdorini kamaytirish (asosan kimyoviy usul bilan) va uning zararini iqtisodiy zararlash bopsag’adan past darajadagi tadbirlarning uyg’unlashtirilgan tizimi yordamida tutib turish boplsa, iqtisodiy hisoblashlar texnikasida biologik tahsirlardan tug’ridan tug’ri yuqotishlar yetarli boplmay qoladi, negaki bilvosita yopqotishlar shubxasiz kopp boplishi mumkin. pulat quyish zavodlarida kuchlanuvchi elektr kabellarning zararlanishi, aerodromlardagi lokatorlarning ishdan chiqishi, tez xarakatlanadigan temir yopllaridagi avtoblokirovka holatlari tasvirlangan boplib ular yirik halokatlarga va hattoki insonlarning oplimiga olib keladi. Tropik iqlim sharioitida bir necha bor samolyotlar va boshqa texnikaning zamburug’lar va termitlarning zarari natijasida ishdan chiqishi kuzatilgan. Arxitektura yodgorliklari va sanhat asarlarining biozararlanishini qayta tiklashning imkoni boplmaydi. Zarur himoya choralarini koprish biologik zararlanish ehtimoli kam boplgan taqdirda ham amalga oshiriladi, mabodo xavfsizlik insonlar xayoti bilan bog’liq boplsa uning ahamiyati yanada ortadi.

Biologik zararlanishdan himoya qilish tadbirlar tizimida ham opziga xos xususiyatlar mavjud boplib, ulardan eng asosiysi himoya vositalarini lokal (mahalliy) qopllash hisoblanib, uning natijasida himoyalanadigan obhekt satxi diskret taqsimlanishi va himoya tadbirlarni qopllaganda ehtimoli boplgan zararkunandalarning tabiiy populyatsiyalariga sezilarli tahsir qilmasligi kerak.

Hasharotlar tomonidan ozuqa materiallarining zararlanishida sunhiy himoya qopllanilmagan boplsa, bu qonuniy va determinirlangan jarayon hisoblanib, zaruriy ekologik sharoitlarda va hasharotning material bilan aloqasi muqarar ravishda materialning kuchli zararlanishi yoki topliq yemirilishi bilan tugaydi, chunki u hasharotlarni tabiiy sharoitdagi hayvonot va opsimliklar mahsulotlarini umumiy destruktsiyalash jarayonida optadigan hasharotlarning faolligini aks ettiradi.

Nooziqa materiallarning zararlanishi tasodifiy xodisa boplib uni keltirib chiqaruvchi hamma sabablar boplganda ham u ropy berishi shart emas, ammo ayrim hollar ehtimoldan ham xoli emas. Bu extimollik xususan material bilan aloqada va mahlum fiziologik xolatda boplgan hasharotlarning miqdoriga proportsional ravishda opsadi. Demakki, binolarda, turli xil asbob-anjomlar ichidagi hasharotlarning soni ular dastlab koppaygandan keyin oshadi, masalan: kuya va terixoprlar oziqa materiallarida koppayadilar. Binodan tashqarida zararlanish tasodiflarga topla hisoblanadi, chunki tabiatda hasharotlarning xulq-atvoriga tahsir juda murakkabdir. SHuning uchun buyumlarni uzoq muddatga kafolatli himoya qilishda hasharotlar tahsiriga pishiq materiallardan yoki zararkunandaga pishiq boplmagan materialga kontakti oldini olishda konstruktsion himoya vositalarini kopllash kerak. Kimyoviy himoya vositalardan ham foydalanish mumkin, ammo bu usullar yetarlicha ishlab chiqilmagan va nooziqa materiallarda kamdan-kam ishlatiladi.

Koprib optilgan xasharotlarning materiallar bilan aloqasi sxemadan kelib chiqib ularning barqarorligini oshirish usullarini yaratish mumkin. Ularning bir qismi texnika soxalarida opz yechimini topmoqda, boshqalari ishlab chiqilmoqda. Hasharotlardan ozuqa (ular uchun) materiallarini asosan jun va yog’och materiallarini himoya qilish qadim traditsiyaga ega. Bu maqsadlarda foydalanish uchun vositalar dastlab empirik tarzda boplib, ohirgi opn yilliklarda esa ilmiy asosini topdi. Avvalambor bu uzoq tahsir etuvchi repellentlardir. Tarixan dastlabki repellentlar maishiy sharoitda zararli hasharotlarga qarshi qopllash yuzaga kelib, dastavval kuyalarga qarshi qopllanilgan. Koppgina xalqchil vositalar -quruq shuvoq, tamaki, evkalipt va lavr barglari, lavanda ildizlari, keyinchalik kamfara, naftalin, paradixlorbenzol va boshqa kimyoviy vositalar bilan oprin almashdi.

Materiallarni himoya qilishda davomli tahsir etadigan repellentlar va antifidantlardan foydalanib, ular materiallarni tayyorlash jarayonida ularga shimdiriladi yoki tayyor mahsulotga kiritiladi.

Respublikamizda keng qopllaniladigan zamburug’larga dastlabki toksik tahsiri boplgan kreozot, yog’och shpallar va simyog’ochlarga ularni zamburug’li zararlanishidan saqlash uchun shimdiriladi. SHu bilan bir qatorda kreozot yog’ochlarni zararlaydigan kopp hasharotlar, jumladan termitlarga qarshi samarali reppelent sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Hasharotlardan himoya qilishda shimdiriladigan boshqa vositalar ham zamburug’larga toksikligi nuqtai nazaridan bir muncha qiziqarlidir. Masalan, yog’ochga miss-xromli aralashmani shimdirish termitlarga toksiklik emas balki antifidantlik tahsir koprsatdi.

Opsimliklarni himoya qilishda repellent va antifidantlar deyarli qopllanilmasada, ammo material va buyumlarni himoya qilishda ular yetarli samaradorligini namoyon qildi. Hasharotlarga kontakt va yaqindan algpfaktorli tahsiri va insonga toksikligi yopqligini hisobga olib, bu insektitsidlarni sanoat buyumlarida va materiallarda qopllash uchun juda afzaldir.

Bunday hollarda, bahzan xasharotlar, tuprok termitlari, masalan, ozuqa substratlarini tanlash imkoniyati paydo boplganda, kuchli repellentli va antifidantli tahsirga ega materiallarni ular sezilarli miqdorda yemasligiga va ularga uzoq muddat davomida kopnikmasligi kafolatlanadi.

Umuman olganda hasharotlar uchun ozuqa boplgan materiallar ularga insektitsidli tahsir koprsatmaydi. Toksiklik berish uchun ularga turli xil preparatlar kiritiladi. CHet ellarda termitlar va boshqa hasharotlarning zararidan saqlash uchun yog’ochga mishyakli, xlororganik va boshqa insektitsidlar shimdiriladi. Jun, charm va boshqa materiallarni himoya qilishda insektitsidlardan foydalanishda urinishlar bor. Ammo odamlar insektitsidlar ishlov berilgan buyumlar bilan doimiy aloqada boplganda uning odam organizmiga zaharli tahsirini hisobga olgan holda, bunga yopl qopyilmaydi, shuning uchun ularning piretrin qatori birikmalarini ishlatish maqsadga muvofiqdir.

Insektostatik effektli toksik boplmagan birikmalarni qopllash bir muncha kam xavfsiz hisoblanadi. Aynan mana shu yopnalishda junni kuya va terixoprlardan saqlash ishlari keng yoplga qopyilgan. Keratin molekulasining modifikatsiyasi sulgpfit yoki bisulgpfit bilan oksidlanib keyinchalik dibrometilen hosil qilishi tufayli kuya fermentlari junni yemira olmaydi. Bunday himoya usuli garchand samarali boplsada, qimmatga tushgani sababli kam kopllaniladi.

Material zararkunandalarining bioximik va fiziologik xususiyatlaridan foydalanishning boshqa yopllari ham mavjud. Xususan, optgan asrning 50-yillarida hasharotlarga qarshi kurashda ularning organizmidaga almashinuv jarayonlarini topsib qopyuvchi antimetabolitlarni qopllash printsipi asoslangan edi. Ammo opsimliklar himoyasida mazkur usul keng qopllanilmaydi chunki tirik opsimliklar tabiiy maxsulotlarga boy, bunday holatda ularning tarkibidagi antimetabolitlar faoliyat koprsatmaydi.

CHeklangan oziqa moddalari boplgan materiallarda – butkul boshqacharoq bopladi. Bunday materiallarga mahlum kontsentratsiyadagi antimetobolit va boshqa moddalarni kiritish, hasharotlarning muhim yashash funktsiyalari va organizm jarayonilariga yuqori samara koprsatishi mumkin.

Hasharotlar koppchilik turlarining oziqa moddalarga boplgan talabi, ularning ichagidagi yoki xujayra ichi mikroorganizmlari hisobiga topldirilishi, simbiontitsidlarga samarali tahsir koprsatishi mumkin. Masalan, kapril va ayrim boshqa tarmoqlangan monokarbon kislotalar ichak simbiontlarini qirib tashlab termitlarga tahsir etadi. Ammo bu usul amaliyotda keng kopllash darajasiga yetganicha yopq.

Ozuqa materiallarini konstruktsion himoya qilish keng va samarali kopllaniladi. U materialni hasharotlardan izolyatsiya qilishga yopnaltirilgan boplib, zararkunanda siqilib kira olmaydigan maxsus binolarni barpo etishdan, buyumlarni zararlanmaydigan qoplamalar bilan himoyalashgacha boplgan turli har qandan shakllarni opz ichiga oladi.

Yuqorida sanab optilgan tadbirlar shuni koprsatadiki oziqa materiallari pishiqligini oshirishning kopp usullari mavjud. Materiallar pishiqligiga bilvosita tahsir qilib samarasi kam boplmagan tashqi muhit sharoitlari, jumladan harorat va namlik muvoffaqiyatli qopllaniladi. Bunda, hammadan kopra, harorat va namlikni zararkunanda rivojlanish bopsag’asidan past darajada ushlab turish material va buyumlarni topliq saqlanishini tahminlaydi.

Amaliyotda, opsimliklarni himoya qilish kabi, sanab optilgan usullar odatda opz opzidan emas balki, himoyalanadigan obhektlarga qarab profilaktik tadbirlarning kompleks tizimi sifatida olib boriladi. Bunday tizimlar maxsus loyixalashtirish va bino kurilishini (masalan, termitga qarshi qurilish), gerbariylar, muzeylar omborlar uchun kompleks profilaktik tadbirlar tizimini olib borish va nihoyat zararkunandalar paydo boplsa ularni topliq yopq qilish maqsadida - odatda ayrim predmetlarni yoki butun binoni fumigatsiya qilish orqali amalga oshiriladi.