Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Katta kaspiy orti termiti (Anacanthatermes ahngerianus Jacobs), turkiston termiti tarqalgan xududilarda ham uchrab 47-paralleldan shimoliy-g’arbdan kirib borib undan ham narida uchraydi. Arealning sharqiy qismida uchrab opz oprnini turkiston termitiga bopshatib beradi. Uning katta tig’iz uyalari qurigan opsimliklarga boy boplgan tuproqli tekisliklarda uchraydi. Katta kaspiy orti termiti turli xil shopradoshlar (Salsoleta Sp.Sp.) bilan siyrak qoplangan taqirsimon tuproqli tekistliklardan hamda shuvoqlar (Artimesia turanicae) yantoqzor (Alhogieta rersarium,) yulg’unzor (Tamariceta Sp.Sp), saksavulzor (Haloxyleta persici), (Haloxyleta aphylli), cherkez (Salsoleta richterii), astragal (Astragaleta Sp.Sp) va ferula (Feryleta Sp.Sp) singari opsimliklar opsadigan past-balandliklardan iborat qumliklarda ham uchraydi.

Qanotli imagolarning uyadan uchib chiqishi bahorda, odatda aprel-may oylarida, yomg’irdan keyin kunduzgi va kechqurungi soatlarda uchib chiqishi kuzatiladi.

Termitlarning uchishi kuchsiz boplib, shamol uzoqga olib ketmasa, uya atrofidan yiroqqa ucha olmaydi. Mahlum vaqtdan keyin termitlar yerga qopnib qanotlarini sindiradilar, tez yugurishib opz juftlarini izlay boshlaydilar.

Uyani juft asoschilar qura boshlab, birinchi tartibdagi kameralar hosil qiluvchi dastlabki vertikal yoki qiya inchalar qaza boshlaydilar. Oila rivojlangan sari, tepa kameralardan yangi kamerali vertikal yopllar quriladi. CHiqarilgan tuproqdan juda past, asosining diametri 50 sm boplgan topg’ri konus hosil qilib, ularda ikkinchi tartibdagi yassi kameralar yasaydilar, uya ichida yangi kamera va yopllar qurilishi davom etadi. Muntazam ravishda va juda sekin tepaga balandlikka va diametriga opsa boshlab, gumbaz shakliga kiradi. Tepacha past boplganda, termitlar uning ostki tepa qismida ozmi koppmi bir tekisda joylashadi. Yer ustki tepachasi opsgan sari uya ichidagi harorat rejimi ham opzgaradi, janubiy-sharq qismi shimoliy-g’arb qismiga nisbatan kuchliroq qiziydi.

Bahorda termitlar bir muncha yashaydigan kameralariga yig’ilib, shimoliy-g’arb sovuqroq kameralariga eksprementlarini tashiydilar. Tepacha osti yashash qismi (kapsula) dan xar yili termitlar uchib chiqqandan keyin yangidan loy popstlog’i bilan qoplanishi tufayli u muntazam ravishda koptarila boradi. Bu opz navbatida termit suv optqazmaydigan taqir tuproqli yashash sharoitidan kelib chiqqan. Yomg’ir kopp yog’ib suv yer yuzasidan uzoq turib qolgan davrda ham uya dopngligi bamisoli uning tomi sifatida uni suv bosishdan, yemirilishdan asraydi. SHuning bilan bir qatorda, bu dopnglik uya ichidagi aeratsiyani yaxshilaydi va yer yuzasi yomg’ir suv bilan qoplanganda uyani tezda kislarod bilan topldirishga xizmat qiladi.

2000 - yili noyabrda Qoraqalpog’iston Respublikasi xududida joylashgan Baday-topqay qopriqxonasidagi katta kaspiy orti termitining uyalaridan biri 160 sm chuqurlikkacha qazilib, uning quyidagi oplchamlari qayd etildi, uya dopngligining balandligi 60 sm, dopnglik asosining diametri 165 sm dopnglikning yuqorigi eni kichik diametri 131 sm yer ostki qismining eng katta diametri 370 sm , uya kameralarining eng chuqurligi 157 sm ekanligi qayd qilindi.

Yuqorida koprsatib optganimizdek katta kaspiy orti termiti uya dopngligining hajmi termitlar loy suvog’i hisobida ham kengayadi. Bahor, yoz fasllarida termitlar jag’larida loy va tuproq boplakchalarini soplaklari bilan xopllab, dopngliklar ustida yupqa loy popstloqlari hosil qiladilar. Ammo bu loy popstloq dopnglik ustiga jips yopishmaydi va ular orasida bir oz bopshliq hosil boplib qoladi.

Bu bopshliqlar kameralarga opxshash xususiyatini bajarishga mopljallangan boplib, ular orqali mayda teshikchalar yordamida uyadan tashqariga chiqishini, oraliq bopshliqlar esa termitlarning loy suvash davrida bemalol harakatini tahminlaydi.

Yangi loy suvoqlar eskilaridan opzining namiqib turganligi bilan ajralib turadi. Ammo birinchi yomg’irdan sopng bu loy suvoqlar termit uya dopngligiga mahkam yopishib qolishi va natijada oraliq bopshliqlar va dopngli sirtidagi teshiklar mahkam bekitilishi, dopngni usti esa silliqlanib qolishi kuzatiladi. Dopnglik opsgan sari u assimmetrik shaklga kiradi, uning tepasi asta –sekin janubiy-sharqa qarab siljiydi. SHimoliy –g’arb qism uzunchoq shleyf shaklida qolib uning ostki kameralari eski chirigan ekskrementlar bilan topldirilgan bopladi.

Uya tashqi qismi balandligi va shakliga maxalliy sharoitning turli fizik-geografik xususiyatlari jumladan relgpef, tuproq, opsimlik qoplami ham tahsir koprsatadi. Jumladan, Baday-topqay qopriqxonasining janubiy g’arbidagi taqirsimon tuproqlarda yuvilib ketmaydigan, qum bosmaydigan baland uyalar uchrasa, Qizilqum xududlaridagi qumli tuproqlarda esa nisbatan yassiroq shaklli uyalar uchraydi. Bu xildagi uya qum kopchgan joydan bir muncha balandroq bopladi. (Xamraev va b., 2000)

Yulg’un va saksovul butalari opsgan tuproq ostida termitlar uyalari qayd qilinib bunday uyalar dopngligi birmuncha past bopladi.

Rivojlangan katta kaspiy orti oila termiti uyasida 30 mingdan ortiq (Ilgpichev i dr. 1987) hatto 52 mingdan ziyod (Qulimbetova b. 200 ) termit zotlari boplib, ularning asosiy qismini turli yoshdagi lichinka va ishchilar tashkil qiladi. Turli uyalardagi navkarlar soni bir biridan keskin farqlanib bu termitlar uyasining tashqi dushmanlar, birinchi navbatda yirtqich chumolilar xujumiga duch keladigan yerga joylanishiga bog’liq. Oila tarkibi yil fasliga qarab opzgarib turadi. Bahor va kuzda uya asosiy miqdoriy sonini yirik ishchilar egallaydi. Yozda koppchilik ishchilar oziqa yig’ish maqsadida uyadan tashqaridagi yer osti yopllarida faollik koprsatganliklari tufayli, uyada tuxumlar, turli yoshlardagi kopp sonli lichinkalar va nimfalar paydo bopladi. Kuzda, qish faslida qishlab qoluvchi qanotli zotlar hosil bopladi. Termitlarning asosiy oziqasini optsimon opsimliklar va yarimbutalarning qurigan shohlari tashkil qiladi. Ishchilar oziqani, tuproq kesakchalarini jig’ildon ajratgan soplak aralashmasi yordamida xopllab bir biriga yopishtirgan yupqa loy suvoq ostida topplaydilar. Maksimal loy suvoq oprami intensivligi kunduzgi soatlarda kuzatiladi. Bu termitlar nafaqat yagona oilalarda yashabgina qolmay, balki butun koloniyalarga birlashib uning chegarasida bir-biriga optib va oziqa tashiydilar. Termitlarning kollonial tarzda yashashi va bir muncha masofaga yura olishi ularga katta masofadan oziqa topplash imkoniyatlarini yaratadi. Amalda yoz faslida termitlar opzlari tarqalgan xududdagi qurigan optsimon opsimliklar qoldiqlarini topliq yopq qilishlari mumkin.

Katta kasbiy orti termiti saxro sertuproq biotsenozining xarakterli va muhim elementi hisoblanadi. U tuproq strukturasi va tarkibini jiddiy opzgartirib opsimlik qoldiqlarini chirindiga aylantirishda faol qatnashadi va oziqa zanjiri zvenosida muhim xizmat qiladi. A.ahngerianus tabiiy sharoitda ayrim joylarda yarim buta va qum kopchishi oldini oluvchi opsimliklarni holsizlantirsada, vegetatsiya davridagi yaylov opsimliklariga sezilarli zarar yetqazmaydi.

Katta kaspiy orti termiti, turkiston termitiga nisbatan aholi yashash punktlariga bir oz qiyinroq moslashadi. Ammo Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlarining ayrim xududlarida bu tur shahar va qishloqlardagi turar joylar va binolarning zararkunandasi sifatida jiddiy talofot yetkazmoqdi. Jumladan, Qoraqalpog’iston Respublikasi Beruniy tumani Baday-tuqay qopriqxonasi xududi, shu tumanning Oq tau poselkasi, Xorazm viloyati SHovot tumani, Buxoro viloyati Qarovulbozor shahri va h. Bu zararkunanda Beruniy-Nukus avtomobil trassasida telegraf simyog’ochlarining 80% jiddiy shikastlangan. Bundan tashqari katta kaspiy orti termiti termir yopl shpallari va gidrotexnik inshootlarga ham jiddiy talofot yetqazishi kuzatilgan.

Oliy termitlarning Amitermes rhizofagus Bel. va Microcerotermes turkmenicus Lupp. turlari Turkmaniston Respublikasi xududlarida kamdan-kam (siyrak) uchrab, katta miqdoriy songa erishmaydilar, shu munosabat bilan garchand bu turlar qurilishlarni yog’och elementlari bilan oziqlansalarda, ammo sezilarli zarar yetkazmaydilar.