|
27-rasm. Terixopr -qopng’izlar lichinkalari.
A-Dermestes maculatus Deg. B-Attagenus fasciolatus Sols.
Tergitlari, ayrimda sternitlari ham sklerotlarining pardasimon uchastkalari oq yoki sarg’ishsimon. Sklerotlarining rangi sarg’ishdan, qopng’ir-qoragacha opzgarib turadi. Tanasi oddiy, qovurg’asimon, nayzasimon tuklar yoki tangachalar bilan qoplangan. Boshida 6-12 kopzchalari boplib u gipognatik tipda. Mopylablari qisqa, 3 bopg’imli. Oyoqlari 5 ta bopg’imlardan iborat, barmoqlari bir-biriga topliq yopishgan boplib, 1 tirnoqli. Qorni 10 ta bopg’imlardan iborat. Dermestes avlodi lichinkalarining qornini 9-bopg’imida bir juft urogomfli, 10-chi tirkagichga aylangan. Boshqa terixoprlar lichinkalarining qorni oxirgi ikkita bopg’imi kuchsiz rivojlangan boplib, uzun tuklar choptkacha bilan tahminlangan.
G’umbagi erkin, oplchami 1,4-12 mm, eni 0,6-6 mm. Kutikulasining, qorin tergiti va urogomfining unchalik katta boplmagan qismidan tashqari sklerotizlanmagan. Ustki qismi oddiy tukchalardan iborat. Oxirgi yoshida popstlarini topliq tashlovchi turlarining 9-chi tergitida ikkita ilmoqsimon urogomfi mavjud.
Urg’ochilari tirqishlarga yoki oziqa yuzasiga kichik portsiyadagi tuxumlarini qopyadi. Tuxumning inkubatsion davri haroratga bog’liq boplib, 2 dan 55 sutkagacha davom etishi mumkin.
Lichinkalar tuxumdan chiqishlari bilan oziqlanishiga kirishadilar. Ularning rivojlanish muddati va popst tashlash (tullash) lar soni oziqa va xaroratga bog’liq. Optimal sharoitlarda lichinkalar 4-9 kun oralatib 5-7 marta tullaydilar (urg’ochilarda koppincha qopshimcha tullash yuz beradi). Lichinkalarning oxirgi yoshida prenimfal davri 2-3 haftagacha davom etadi. Megatominae barcha tur lichinkalari noqulay sharoitda uzoq vaqtgacha “fakulgptativ-diapauza” xolatida boplishlari mumkin. Dermestes oilasi lichinkalari g’umbaklanishidan oldin tuporqqa yoki substratda qalin yopl (5-10 sm uzunlikda) kemirib, oxirida kichikroq kamera yasaydi. Boshqa terixoprlarning lichinkalari substrat tirqish va bopshliqlarida g’umbakka aylanib, ularning rivojlanishi shunday joylarda optadi. G’umbaklarning rivojlanishi 4 dan 20 sutkaga qadar davom etadi.
Koppchilik terixoprlar yiliga bir martta nasl beradi. Oprta Osiyoning janubiyy xududlarida ayrim turlar olachipor terixopr (Trogoderma versicolor G) yiliga ikki marta nasl berib rivojlanadi. Megotominae kenja oilasining ham ayrim turlari qulay sharoitda yiliga ikki martagacha nasl berishi mumkin. Dermistinae kenja oilasining qopng’izlari, shuning bilan bir qatorda Dermestes kenja avlodi turlarining qopng’izlari barqaror diapauza xususiyatiga ega. Megotominae kenja oilasining qishlashi lichinka yoki imagolik davrida optadi. Isitiladigan binolarda koppchilik terixoprlar diapauzasiz rivojlanib, yiliga 1-4 martagacha nasl berishi mumkin.
Terixoprlar tundiradan tashqari barcha geografik mintaqalarni egallagan, ammo ularning turlar soni ayniqsa quruq va issiq – chopl va yarim chopl mintaqlarda koppchilikni tashkil etadi.
Terixoprlar amalda hayvonot moddalari (maxsulotlari) yig’ilgan barcha joylarda rivojlanadi. Dermestes avlodining koppchilik turlari nekrobiontlar hisoblanadi. Ularning rivojlanishi ochiq joyda yotgan qushlar, sudralib yuruvchilar va sutemizuvchilarning murdalarida optadi. Bu avlod boshqa vakillarining rivojlanishi, ulardan tashqari Anthrenus va Attegenus avlodlarining koppchilik rivojlanadigan turlari qushlar uyasida yashaydi. Oxirgi avlodning qisman turlari botribiontlarga tahluqlidir. Ularning ayrimlari qushlar va sutemizuvchilarning inlarida koppaysa, boshqalari kemiruvchilarning inlariga moslashgandirlar.
Bu oilaning juda koppchilik turlari har holda hasharotlar va qisman oprgimchaklar bilan bog’liq. Kattagina guruh turlari turli pardaqanotsimonlar bilan simbiotik aloqada bopladiganlar qatoriga kiritiladi. Ularning ayrimlari (Dermestes) tukli arilar inida rivojlansa, boshqalari (Trogoderma) asalari va arilar inlari va uyalarida, uchunchilari ixtisoslashgan mirmekofillar hisoblanadi. Qisman turlar oprgimchaklarning inlarida va beshiktervatarlarning ootekalarida tirikchilik qilishga moslashgandirlar. Bundan tashqari terixopr hasharotlar orasida chopqqilardagi, qoyalar yorig’i, qum, daraxtlar popstlog’i orasi va kovaklaridagi murda hasharotlar bilan oziqlanadiganlari ham uchraydi. Barcha terixoprlar lichinkalik stadiyalarida oqsilga boy boplgan quruq yoki quriyotgan hayvonot (kamdan-kam hollarda –opsimlik) substratlari bilan oziqlanadilar. Dermestes avlodining nekrobiontlari umurtqali va umurtqasizlar murdalarining topqimalari hisobiga rivojlanadilar. SHu avlodning nidikollari qush jopjalarining murdasi va qushlar uyasiga olib keladigan oziqa qoldiqlari bilan oziqlanadilar. Boshqa nidikollar (Anthrenus va Attagenus) yuqori ixtisoslashgan keratofaglar hisoblanadilar. Ularning oziqasi deyarli faqat tarkibida keratin moddasi boplgan junpat, terining qotgan epidermisidan iborat. Keratofaglarga shuningdek Attagenus avlodining bitrobiontlari ham tegishlidir. Ularning barchasi lichinkalik stadiyasida xopjayinlarining tullagan juni (kemiruvchilar inida) va ularning oziqa qoldiqlari (yirtqichlar inida) hisobiga rivojlanadilar. pardasimonqanotlilar va oprgimchaklar inida hamda barcha dendrobiont hasharotlarning va boshqa bopg’imoyoqlilarning quruq murdalari hisobiga oziqlanadilar.
Imaginal stadiyasida koppchilik terixoprlar (Dermestes) ularning lichinkalari rivojlangan moddalar hisobiga oziqlanadilar, boshqalari antofaglar guruhiga tahluqli boplsa, uchinchilari afagamilardir. Oxirgi ikki gurux bir-biriga optishi bilan bog’liq boplib, chunki bir qancha turlar fakulgptativ afaglar sifatida qaralishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
