Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Корреляциями таҳлил
— турли кўрсаткичлар ораси­
даги алоқанинг зичлигини ҳисоблаш ва акс эттириш ни 
талаб қилади. М исол учун, сотиш миқдори ўсиш ининг 
айланма хараж атлар ошишига боглиқлигини аниқлаш ло ­
зим бўлсин. М атематикадаги маълум усуллар билан кор­
реляция 
коэф фициента 
деб 
аталувчи 
коэффициент 
ҳисобланади. У алоқалар мустаҳкамлигини кўрсатади. 
Бирга тенгх максимал мумкин бўлган шароитда 0, 876 га 
тенг ж авоб олиш мумкин1.
Дикриминантли таҳлилнинг
вазиф аси X белгили 
катталиклар билан характерланувчи объектларни Р — 
ўлчамли кенгликда тақсимланган, К — белгили йигиндига
1 Дружинник Н. М атематические статистики экономики. -М., 1991, с.74-158.
82

---

(гуруҳ, синф) ўтказиш дир. О бъектларни ҳам миқдорий, 
ҳам сиф ат ўлчовлари белги бўлиб хизмат қилиш и мум­
кин. Ҳар иккала таҳлил ж араёни ҳам дискриминантли 
ф ункциялар деб аталувчи б»елгилар (киш илар, савдо объ- 
ектлари) бўйича аниқлаш да классиф икация бўйича бир 
неча гуруҳларга бўлинади1. Регрессион ва дискриминант­
ли таҳлилларни қўллаш муамоларидан бири мустақил 
ўзгарувчилар 
ўртасидаги 
ички 
корреляциянинг 
юқорилигидир. 
Ш унинг 
учун 
ҳ аққон и й
мустақил 
ўзгарувчилар деб аталувчи катталиклардан фойдаланиш 
мақсадга мувофик бўларди. Улар бош қа катталикларга 
таъсир қилиб, ўзлари ўзгарувчилар таъсирига боғлиқ 
эмаслар.
Факторли таҳлилда
эса 
катта 
сонли 
мустақил 
ўзгарувчилар орасида ички корреляция туш унтириш га ва 
асосда ётувчи бир неча асосий омилларни' аниқлаш га 
ҳаракат қилинади. М исол учун, бозорни тад қ и қ қилишда 
харидорларнинг у ёки бу саёҳат турии танлаш и, у ёки бу 
теледастурни 
танлаш га 
таъсир 
қилувчи 
омиллар 
аниқланади.
М аркетингнинг 
бир 
қатор 
муаммолари 
тадқиқотчидан маълум объектларни (улар: киш илар, то­
варлар, ҳудудлар бўлиши мумкин) алоҳида гуруҳчаларда 
бўлишини талаб қилади. Асосий вазиф аси статистик 
маълумотларни қайта ишлаш бўлган статисти к дарсдан 
ф арқли 
ўлароқ 
моделлар 
банки 
(М Б ) 
маркетингли 
қарорлар қабул қилиш га ёрдам берувчи моделлардан 
иборат.
Уларни бош қариш муаммоларини ҳал қилиш нинг 
илмий методологияси билан шугулланувчи тадқиқотчилар 
тайёрлайдилар. Кўпчилик ҳолларда: янги маҳсулотларни 
сотишни 
истиқболлаш , 
маркетингни 
бюджетини 
тақсимлаш , савдо нуқталарини ж ойлаш тириш каби мо­
деллардан фойдаланилади. 
Уларнинг к л ас с и ф и к ац и я м
1 Факторный, дискриминантный и кластерный анализ. Пер.с анг. .О .Ким,И.У.Мюллер и 
др. -М., 1989, с.78-138.
83

---

қуйидаги 5-жадвалда келтирилган.
Ёзма моделлар — алоқаларни аниқлаш , уларни ту- 
шунтириш ва истиқболлаш учун мўлж алланган. М акро 
моделлар 
—
бир-бири 
билан 
маълум 
муносабатлар 
ўрнатилган бир нча ўзгарувчилардан таш кил топган. Ми- 
сол учун, улар оддий тенгликлардан иборат бўлиши мум­
кин. Қаердаки, сотиш миқдори боғлиқ ўзгарувчи даро- 
мадлар, ўртача баҳолар, реклама ҳараж атлари мустақил 
ўзгарувчилардир.
5-ж адвал.