Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Қарорлар қабул қилиш моделлари
бош қарувчига 
турли муқобил ечимларни баҳолаш ва энг мақбул ечим- 
ларни топишга ёрдам беради. У лардан бири диффиренци- 
алли ҳисоблашдир. Бизга маълумки, бу математиканинг 
бир бўлими бўлиб, унда ф ункцияларнинг дифференциали 
ва хосиласи ўрганилади. М аркетингда улардан, масалан, 
фойданинг баҳога боглиқлигини ўрганиш да, фойдани мак-
85

---

симал қилувчи энг мақбул баҳони топиш масаласи 
қўйилганда фойдаланиш мумкин.
Математик дастурлашда
тенглик ва тенгсизликлар 
шаклига эга ва қўшимча чеклаш лар мавжуд бўлган ша- 
роитда кўпгина ўзгарувчи функцияларнинг экстремуми 
(максимум ва минимум) топилади. М аркетингда шундай 
масалани кўриб чиқамиз. Реклам ага сарфланган бир дол­
лар (А) 10 доллар фойда келтиради, товарлар тақсимоти 
тадбирларига сарфланган 1 доллар (В) 20 доллар фойда 
(Р) келтирсин. Бир қанча чеклаш лар мавжуд бўлсин.
А + В < 100 
80 > А > 40 
70 > В > 10
М асалани ечишда шу нарса аниқланадики, бюджет 
(100 доллар) оптимал тақсимланганда фойда максимал 
бўлиши учун 40 доллар рекламага, 60 доллар тақсимотга 
сарфланиш лозим. У ҳолатда, 10x40 + 20x60 = 1600 дол­
лар, 
албатта 
мураккаб 
масалаларда 
мураккаб 
ҳисоблаш лар қўлланилади.
- 
Статистик моделлар
тасодифий катталиклар ва жара- 
ёнларни моделлаштириш ва изланаётган катталикларни
Баҳо ўзгармас
Баҳо ўсади
Фойда
Туш кунлик ш а­
роитида (0, 7)
Ривож ла 
ниш ш а­
роитида 
(0, 3)
$ 50
$ 70
• $ 10
$ 100
Улар маркетинг тадқиқотларида қуйидаги масала- 
ларни ечиш да қўлланилади: фирма учун мумкин бўлган 
кўплаб муқобил қарорларни ўрганиш, мумкин бўлган 
қарорларни маълум натиж алар олиб келиши шароитида
86

---

аж рати б кўрсатиш, у ёки бу воқеани юзага чиқиш и 
эҳтимолини баҳолаш, ҳар бир натиж адан фирмага келув- 
чи фойдани (тушумларни) баҳолаш:
- ҳар 
бир 
қарордан 
келиши 
мумкин 
даромадларни 
аниқлаш ;
энг кўп даромад кутилаётган қарорларни танлаш. 
М атрицали тўлов деб аталувчи масалани ечищни мисол 
учун келтирамиз.
Тасаввур қилайлик, баҳони кўтариш ёки илгариги 
дараж ага келтириш муаммосини ечиш керак.
М уаммони хал килиш натиж аси кўпчилик ҳолда 
иқтисодиёт қандай аҳволда ривож ланиш да ёки тушкун- 
ликда эканлигига боглиқ. Бизнинг масаламизда тушкун- 
лик эҳтимоли 70% , ривож ланиш эҳтимоли 30 % га тенг. 
М атрица 
маълумотларида 
кўриниб 
турибдики, 
маҳсулотнинг бир бирлигига баҳоларнинг ўзгаришидан 
фойда олишнинг турли вариантлари бор. Қарор қабул 
қилиш дан кутилаётган даромадни қандай баҳолаш мум­
кин? 
С татистик 
моделларда 
ўртача 
хисобланган 
миқдорлар қўлланилади, бизнинг мисолимизда: 0, 7x50 +
0, 3x70 = 56 (дол.) — агар баҳо ошмаётган бўлса, 0, 7х(- 
10) -r- 0, 3x100 = 23 (дол.) — агар баҳо ош аётган бўлса. 
Ш ундай 
қилиб, 
баҳоларни 
ўзгармаслик 
варианти 
м ақсадга мувофиқдир.