Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

1. Қиймат ўлчови - пул умумий эквивалент сифатида ўзида ижтимоий меҳнатни мужассамлаштиради ва шу сабабли товарлар қийматини ўлчай олади. Товарни қанча туриши пулда белгиланади. Буюмларни оғирлиги, эни ва бўйига қараб, килограмм ёки метр билан ўлчагандай товарларнинг нархи пул билан ўлчанади. Ҳар бир мамлакатнинг ўз пул бирлиги мавжуд бўлиб, бу Ўзбекистонда сўм, АҚШда доллар, Англияда фунт стерлинг, Туркияда лира, Германияда марка ва бошқалар.
Бу вазифани узоқ йиллар ўз қийматига эга бўлган товар - олтин ёки олтинни ўзида ифодалайдиган пул бирликлари бажариб келган.
Айрим адабиётларда ушбу функсияни ҳисоб-китоб ва иқтисодий ўлчов функсияси ҳам деб айтилган. Бунда иқтисодий фаолиятнинг моддий ва пул-қиймат ўлчамида умумлаштирилиши таъкидланади.
2. Муомала воситаси. Бу функсия ёрдамида товар ўзининг пул
қийматига айирбош қилинади. Пул ёрдамида товарни харид этиш, пулга
товар айирбошлаш (П-Т) ёки товарни сотиш, яъни товарни пулга
айирбошлаш (Т-П) юз беради. Бу жараенда пул воситачилик қилади, пул
муомала воситаси функсиясини бажаради.
Пул иштирокида товар айрибошлаш товар муомаласи шаклини олади. Бундан фарқлироқ бартер - товарни товарга бевосита алмаштириш бўлиб маълум келишилган нархни тақозо этсада пул иштирокисиз юз беради._л
Бартер пулсиз айрибошлаш бўлганидан бозор иқтисодиётига тўғри келмаиди, шу сабабли у пул қадрсизланган, товар топиш мушкул бўлган пайтларда қўлланилади.
Ўта тақчиллик юз бериб, бозор алоқалари бузилган шароитда талон ва купонлар товар айрибошлашда қўлланилган ҳоллари ҳам мавжуд. Бартер тараққий этган мамлакатлар учун хос эмас. Бу шунинг учунки айнан айирбошлаш учун минг йиллар олдин пул ўйлаб топилган. Шунинг билан бирга ёш мамлакатлар ўзини тутиб олгунча, улар бозорларини хом-ашё ва ускуналар билан тўлдиришда бартерни маълум аҳамияти бор.
Ўзбекистонда 1994 йилда умумий экспортни 17 фоизини бартер ташкил этган. 1995 йилда у икки баробардан кўпроқга камайди.
3. Тўлов воситаси. Айрим адабиётларда пулнинг тўлов воситаси унинг
муомала воситаси билан қўшиб юборилади. Аслида улар ўртасида туб фарқлар мавжуд ва уларни асосийлари қуйидагилар:
а) муомала функсияси товарни фақат нақд пулда сотилишини билдирса, тўлов функсиясида товар ҳам нақд пулда ҳам нақд пулсиз ҳолда сотилади.
б) муомала воситасида товар ва пул ҳаракати бир вактда амалга оширилади деб тушинилади, тўловда эса у кечиктирилиши ҳам мумкин, кредитга амалга оширилиши ва тўлов муддатини кутилиши мумкин.
с) муомала воситасида товарни сотувчи ва олувчи ўртасидаги муносабат бир йўла тугайди, тўловда эса узоқ давом этади ва у дебиторлик ва кредиторлик қарзларига сабаб бўлади.
Пулни тўлов воситаси орқали давлат бюджетига ва кредит тизимига тўловлар амалга оширилади, аҳолига иш ҳақи, нафақа, коммунал ва бошқа хизматларга тўловлар амалга оширилади. Пулни тўлов функсиясини тан олмаслик дебитор ва кредитор қарзларни ошишига, кредит бўйича ва бошқа молиявий мажбуриятларни бажарилмаслигига, хўжалик жараёнларининг меъёрида боришига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ҳозирги вақтда тўлов айланмасида электрон пулларнинг жорий қилиниши тўловларинг тезлашиши, муомала харажатларини камайишига, нақд пулни камайишига ёрдам беради. Электрон пуллар негизида кредит карточкалари тўлов воситаси сифатида пайдо бўлди.