Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «банк иши» кафедраси

2.2. Пул моҳиятининг намоён бўлиш шакллари ва тараққиёт босқичлари.
К.Маркс, А.Смит ва Д.Рекордоларнинг тадқиқотларига таянган ҳолда пулни вужудга келиш жараёнини қийматнинг қуйидаги шакллари билан боғлайди:

1. 
   Қийматни оддий ёки тасодифий шакли.
   

Бу товар ишлаб чиқаришнинг дастлабки даврига тўғри келиб товарлар
пулсиз бир-бирига бевоситаайирбошланган. Бунда маҳсулотайрибошлаш учун ишлаб чиқарилмаган, лекин уни ортикчаси тасодифий шаклда айирбошланган. Тасодифий айирбошлаш меҳнат маҳсулотининг товарга айланганлигини ифодалайди. Айирбошлаш натижасида товар маҳсулоти ўзига тенг қийматли эквивалент маҳсулотга айирбошланади. Айирбошлаш жараёнида истеъмолни қондириш биринчи даражали масала, товарлар қийматини таққослаш эса иккинчи даражали масала сифатида қаралган. Масалан, 1 болта = 20 кг дон.

2. 
   Қийматнинг тўла ёки кенгайган шакли
   

Товар айирбошлаш ривожланиши билан тасодифий қиймат шаклидан тўла ёки кенгайтирилган шаклига ўтилган. Бундай айирбошлашда бир товарга қарама-қарши фақат битта товар эмас, балки бир нечта товарлар иштирок этади. Масалан, Суданликларда
1 0-15 бош қўй
10 Қоп туз 20-30 бош эчки
2 бош буқага айирбошланган.
Бунда ўз қийматини бошқа товарга айирбошланаётган туз нисбий киймат шаклида, қолганлари, яъни қўй, эчки ва буқа эса қийматни ўзида ифода этувчи материал бўлиб хизмат қилади ва уларнинг қиймати эквивалент қиймат шаклида туради.

3. 
   Қийматнинг умумий (еквивалент) шакли.
   

Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан айирбошланадиган маҳсулотлар сони ҳам ортиб боради ва айирбошлашда мураккаб ҳолат вужудга келади, бирор бир товар соҳиби ушбу товарни ўзининг истеъмолига зарур бўлган бошқа бир товарга айирбошланиши учун аввалом бор ўзининг товарига эҳтиёжи бўлган бошқа бир истеъмолчини топмоғи керак бўлади, айирбошлаш мураккаблашиб унинг ривожланишига тўсқинлик қилади.
Аста-секин товарлар орасида ҳамма товарларга айирбошланаоладиган ва ҳамма товарлар қийматини ўзида ифода эта оладиган махсус товар ажралиб чиқади. Товарлар дунёсидан чиққан махсус товар қолган барча маҳсулотлар учун умумий эквивалентга айланади.


Масалан:
1 қоп буғдой
10 кг чой
10 кг қахва 10 бош қўй
0.5 тонна темир
2 унсия (35.6 грамм) олтин
Бунда умумий эквивалент вазифасини 10 бош қўй бажарган.

4.