|
2.9. Келишик категорияси
Отнинг бошқа сўзлар билан синтактик муносабатини кўрсатувчи маънолар ва бу маъноларни ифодаловчи формаларсистемаси келишик категорияси дейилади. Келишик категорияси олти грамматик маъно ёки отни келишикни бирлашгиради:бош келишик, қаратқич келишиги, тушум келишиги, чиқиш келишиги, жўналиш келишиги, ўрин келишиги.
Келишиклар ифода қиладиган муносабатларнинг умумлашган маънолари сўзлар парадигмасида эмас, сўз бирикмасида шаклланади, яъни бундай маънолар синтагматик характерда бўлади.
Отларнинг келишик формалари билан ўзгариши турланиш, келишик аффиксининг ўзи эса турловчн дейилади.
Келишиклар
|
Сўроқлари
|
Турланиши
|
Бош келишик
Қаратқич келишиги
Тушум келишиги
Чиқиш келишиги
Жўналиш келишиги
Ўрин-пайт келишиги
|
ким? нима? қаер?
кимнинг? ниманинг?
қаернинг?
кимни? нимани?
қаерни?
кимдан? нимадан?
қаердан?
кимга? нимага?
қаерга?
кимда? нимада?
қаерда?
|
Зулфия, китоб, Тошкент
Зулфиянинг, китобнинг,
Тошкентнинг
Зулфияни, китобни,
Тошкентни
Зулфиядан, китобдан,
Тошкентдан
Зулфияга, китобга,
Тошкентга
Зулфияда, китобда,
Тошкентда
|
Ҳар бир келишикнинг ўз формаси, маъноси ва синтактик вазифаси бор. Масалан, жўналиш келишиги от, олмот, сон ва отлашган сўзларга қўшилиб, от билан феъл орасидаги синтактик муносабатни кўрсатади. Унинг асосий маъноси ҳаракатнинг йўналиш ўрнини билдиришдир. Бундан ташқари пайт,
аташ, сабаб, мақсад маъноларини ҳам ифода қилади.
Келишик формасидаги сўзлар гапда бошқа сўзлар билан қуйидагича муносабатда бўлади:
1. Қаратқич келишиги от билан отни грамматик алоқагакиритади: китобнинг варағи, одамнинг гавдаси.
2. Тушум, жўналиш. ўрин, чиқиш келишиклари отни феълбилан алоқага киритади: китобни ўқиди, бозорга бордим, мактабда кўрдим, институтдан келдим.Келишик формасидаги отлар от ва феълдан бошқа туркумдаги сўзлар билан ҳам муносабатга киришади: Отдан баланд,итдан паст. (Топишмоқ.) Уят ўлимдан қаттиқ. (Мақол.)
Қелишикларнинг маънолари ва функциялари кўмакчиларнинг маънолари ва функциялари билан муносабатдор бўлиши мумкин. Бу ҳол нутқда келишикли ва кўмакчили конструкцнялар синонимиясиниюзага келтиради: телефонда гаплашдим - телефон орқали гаплашдим, онамга олдим – онамучун олдим.
Келишик аффикслари сўзга сон ва эгалик (агар убўлса) формаларидан кейин қушилади: мактабларимда, китобларини, қоғозларимдан каби. Одатда, келишик формасидагисўзларга бошқа аффикслар қўшилмайди. Фақат аффикс шаклидаги юкламаларгина қўшилиши мумкни: Бу китоб Зулфия-
гами?
Келишик категорияси ҳамма туркумларга бирдек хос эмас. Келишик аввало отларга хос бўлиб, уларнинг нутҳ бирлигига айланиши учун зарурий формадир.
ХУЛОСА
Испан тилида от род (мужской ва женский) ва сон (бирлик ва кўплик) категорияларига эга. Агар сўз родлар ва сонлар бўйича ўзгарса, луғатда бундай сўзлар мужской род бирлик шаклида берилади. Отнинг родини ва сонини аниқлаш ўта муҳимдир, чунки уни аниқлаштирувчи сўз (сифат ёки детерминативлар) от билан род ва сонда мослашади:un chico bueno (яхши йигит) – unas chicas buenas (яхши қизлар), бундай мослашишнинг йўқлиги ёки ҳатолиги эса маънонинг бузилишига олиб келади. Бундай ҳолатга йўл қўйиб бўлмайди.
Ўзбек тилидан фарқли равишда испан тилида икки (мужской ва женский) роддаги отлар мавжуд бўлиб, кўпинча улар детерминативлар билан қўлланадилар. Женский роддаги отлар билан una, laартикл шакллари, мужской роддаги отлар билан эса un, elартикл шакллари қўлланади.
Испан ва ўзбек тилларида отнинг грамматик категорияларини сўзнинг морфологик ва морфо-синтактик тузилиши сатҳида қиёсий таҳлил қилиш қуйидаги хулосаларни қилишга имкон беради:
1.Қиёс қилинган тиллар сўз структурасида ҳар хил белгиларни аниқлади. Бу ҳолат уларнинг ҳар хил структур типларга мансублигидан далолат беради:ўзбек тили - агглютинатив, испан тили эса - аналитик-синтетик ифода усулига эга;
- бу тилларда структур элементларнинг механизми парадигматика ва синтагматиканинг ҳар хил нисбатини кўрсатди: ўзбек тилида от парадигматик асосининг устунлиги ва испан тили отлари учун парадигмаларда келишик категориясининг йўқлиги ҳамда синтагматик муносабатларнинг устунлиги;
- таққослаш асос тузилишида ва унинг бир хил усуллар билан расмийлаштирилишида кўпгина умумий типологик ўхшашликлар мавжудлигини кўрсатди.
Қиёсланаётган тилларда отнинг морфологик структурасидаги фарқларни испан тили грамматик қурилишининг аналитик белгилари билан тушинтириб бериш мумкин
Тадқиқот жараёнида қуйидаги фарқлар аниқланди:
- грамматик категорияларнинг ҳар хил таркиби: испан тилида от келишик категориясига эга эмас, аммо аниқликлик категориясига эга;
• испан тилидаги отлар турланиш турларига ва сўз ўзгаришининг бошқа синфларига эга эмас;
• испан тилида род категорияси иккита шаклга эга, ўзбек тилида эса род грамматик категория сифатида мавжуд эмас;
• испан тилида род кўрсатгичларининг юқори даражадаги стандартлиги кузатилади, ўзбек тили учун бу ҳолатлар хос эмас;
• ўзбек тилидан фарқли равишда, испан тилида бирмаъноли сўзўзгартирувчи аффикс – сон флексияси мавжуд;
• испан отларини тузишда аниқ морфем туташ жойлар тез-тез учрайди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
