Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мукимий номидаги қЎҚон давлат

4. турнинг экологик ўрни

Турнинг экологик ўрни тушунчасини фанга Д.Гринелл киритган бўлиб, у маълум бир турнинг барча абиотик ва биотик омиллар мажмуига бўлган муносабати, яъни ҳамжамоада тутган ўрнини кўрсатади. Ч.Элтон эса ушбу тушунчанинг функционал томонига алоҳида эътибор берган. Экотизимдаги турнинг фаолияти асосан озиқланишдан иборат бўлгани учун экологик ўрнини озуқа ўрни дейиш ҳам мумкин. Табиатда популяцияларга хилма-хил абиотик ва биотик омиллар таъсир этади. Шунинг учун умумий экологик ўрин ичида иқлим, трофик, эдафик ва бошқа хусусий экологик ўринлар ажратилади.

Ҳайвонлар орасида ўсимликларга нисбатан экологик ўрин яхши ифодаланган. Аммо биогеоценозларда ўсимликлар ҳам экологик ўринга эга. Ўсимликларда экологик ўринларга ажратиш белгилари қуйидагилар ҳисобланади: турнинг ҳар хил баландликда бўлиши, илдизларнинг тупроқнинг турли қатламларига кириб бориши, турли вақтларда гуллаши, чанглатувчиларнинг хилма-хиллиги, намлик ва бошқаларга муносабатининг ўзгача бўлиши кабилардир. Даштдаги биоценозларда йирик ва майда сут эмизувчилар ўт ўсимликлар билан озиқланади. Булар туёқлилар (отлар, қўйлар, антилопалар, сайгаклар) ва кемирувчилар (суғурлар, юмроқозиқлар, сичқонсимонларнинг кўпчилик вакиллари). Уларнинг ҳаммаси биоценозда битта функционал гуруҳ, яъни ўтхўр ҳайвонларни ташкил этади.
1. Биоценозларнинг ўзига хос хусусиятлари

Биогеоценоз (“биос” – ҳаёт, “гео” – Ер, “ценоз” – умумий ёки жамоа) тушунчасини рус ботаниколими, акад. В.Н.Сукачев таклиф этган. Моддалар айланишига эга бўлган ҳар қандай тирик организмлар йиғиндиси ва абиотик муҳит экотизим дейилади. А.Тенсли ушбу таърифда анорганик ва органик омилларнинг ўзаро тенг компонентлар эканлигини ва ҳеч қачон тирик организмларни яшаб турган ташқи муҳитдан ажратиб бўлмаслигини таъкидлайди.

В.Н.Сукачев биогеоценозга Ер юзасининг маълум қисмидаги бир хил табиий элементлар (компонентлар)нинг йиғиндиси деб қарайди. Ҳозирги вақтда биогеоценоз деганда эволюцион жараёнда шаклланадиган фазовий чегарага эга бўлган функционал жиҳатдан тирик организмлар ва абиотик муҳит ўзаро бир-бирлари билан муносабатдаги маълум энергетик ҳолати ҳамда моддалар алмашинуви, ахборот тезлиги билан тавсифланувчи табиий тизим тушунилади.
Биогеоценознинг асосийй компонентлари атмосфера, тоғ жинслари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳисобланади. Биогеоценозлар ҳар хил ўлчамда, яъни кичик ва катта майдонда бўлиши мумкин.