Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мукимий номидаги қЎҚон давлат

Адабиётлар: [7,9].
1. Сукцессия ҳақида тушунча

Бирор-бир биогеоценозни бир неча йил давомида кузатиш орқали ўзгаришининг гувоҳи бўлиш мумкин. Бунда яшаш шароити, организмлар гуруҳи, жамоанинг тузилиш таркиби ва организмларнинг ўзаро муносабат хусусиятлари ўзгаради. Натижада биогеоценозда аввалгидек сифат жиҳатдан фарқланиш сезилиб қолади. Экотизимларнинг маълум вақт ўтиши билан бирининг иккинчиси билан алмашиниш ҳодисаси сукцессия (“сукцедо” – кимнинг ёки ниманинг изидан бориш демакдир) деган ном олган.

2. Экзогенетик ва эндогенетик алмашинишлар

Жамоанинг аста-секин ўзгаришлари натижасида бир жамоа иккинчиси билан алмашинади. Бундай ўзгаришларнинг сабаби жамоанинг узоқ вақт давомида ташқаридан маълум бир йўналишдаги омилнинг таъсири натижасидир. Биоценозлардаги бундай алмашиниш экзогенетик алмашиниш деб аталади. Агар жамоанинг тузилиши соддалашиб, турлар таркиби камайиб, ҳосилдорлик ҳам пасайиб кетса, дегрессион алмашиниш келиб чиқади. Эндогенетик алмашинишлар жамоанинг ичидаги ўзгаришлар натижасида пайдо бўлади.

3. Бирламчи ва иккиламчи сукцессия

Агарда жамоа ҳаёт йўқ жойда ривожлана бошласа, бирламчи сукцессия деб аталади. Бир жамоанинг иккинчиси билан алмашиниши эса иккиламчи сукцессия ҳисобланиб, бу яшаш шароитининг кескин ўзгариши ёки жамоа таркибида сезиларли ўзгаришлар содир бўлиши натижасида келиб чиқади. Жамоанинг ҳаёт йўқ жойда, яъни қуриб қолган кўл ва денгизлар, қумли ётқизиқлар, яланғоч қоялар, тоғ-шағалли жойларда ривожланиши уч босқичдан боради. Дастлабки организмлар ўсимликлар ҳисобланиб, консументлар ўсимликларсиз яшай олмайди. Жамоанинг ривожланишидаги бу босқич дастлабки босқич дейилади. Дастлабки босқичда жамоанинг ўзгариши ўсимликларнинг вегетатив ёки уруғ ёрдамида кўпайиши, янгиланиши билан бошланади. Жамоанинг ушбу босқичи гуруҳланиш деб аталади. Учинчи босқич шаклланган жамоа деб аталади, бунда ўсимлик ва ҳайвонларнинг биргаликда яшаши барқарорлашиб, анча мураккаб озуқа занжирлари ва консорциялар вужудга келади.