Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

1.4-жадвал 
Индивидуал углеводородларнинг гидратлари ва парчаланиш шароитлари 
№ Gaz 
Gidratni parchalanish 
harorati, 0 
o
C 
Gidratni 
parchalanishini 
kritik 
nuqtasi 
Harorat, 
o
C 
Bosim, MPa
1 
Metan
- 84,4 
- 
- 
2 
Etan 
- 28,8 
14,8 
3,4 
3 
Propan
+ 5,5 
5,5 
0,56 
4 
Izobutan
- 
2,6 
0,17 
5 
n -Butan
- 
1,5 
- 
6 
Uglerod oksidi
- 24,0 
10,0 
4,5 
7 
Vodorod sulfidi
+ 0,35 
29,0 
2,3 
Табиий газларнинг компонентлари гидратларининг умумий 
формулалари қуйидагича. Метан гидрати _бошқа турдаги 
углеводородлар 
гидратларига 
нисбатан 
нотурғун 
гидрат 
ҳисобланади. 
Табиий газ кўп компонентли тизимдан ташкил топганлиги 
учун гидратларнинг ҳам аралашма кўринишида ҳосил бўлиши 
кузатилади. Шунинг учун аралашма гидратларнинг турғунлиги 
индивидуал гидратлар турғунлигига нисбатан энг юқори бўлади. 
Шунингдек аралашма гидратлар ҳосил бўлиши шароитлари 
индивидуал гидратлар ҳосил бўлиши шароитларидан ҳам фарқ 
қилади. Газнинг зичлиги қанча юқори бўлса, гидратлар ҳосил 
бўлиши ҳарорати ҳам ошиб боради.
Гидратларнинг энг ноқулай хусусиятларидан бири, уларнинг 
нолдан кичик ҳароратларда ҳам ҳосил бўлишидир. Гидратлар 
газнинг бутун оқим ҳаракати мобайнида қудуқ тубидан то йиғиш 
пунктлари оралиқларида, магистраль газ қувурларида ҳосил бўлади. 
Бундай ҳолларда гидрат тиқинлари ҳосил бўлиб, қувурларнинг 
кесим юзасини қисман ѐки бутунлай қуршаб олади ва газни қазиб 
олиш ва ташиш тизимида қўлланиладиган жиҳозларда жиддий 
қийинчиликларни туғдиради.
Табиий газнинг зичлигини ошиши билан ҳар қандай 
ҳолатларда ҳам гидратларнинг ҳосил бўлиш эҳтимоллиги ошмайди. 
Айрим ҳолларда газнинг зичлиги камайганда ва ҳароратнинг ошиши 
натижасида кристалгидратлар ҳосил бўлиши кузатилади.

---

28 
Агар газнинг зичлиги ҳосил қилмайдиган компонентлар 
ҳисобига оширилган тақдирда гидратларнинг ҳосил бўлиши 
ҳарорати пасаяди. Табиий газ таркибида гидратлар ҳосил 
бўлишининг асосий шароитлари газнинг сув буғлари билан мос 
ҳароратлар ва босимларда тўлиқ тўйинганлик ҳолати ҳисобланади. 
Асосий шартлардан ташқари ташилаѐтган маҳсулот таркибида 
гидратлар ҳосил бўлишнинг оқимнинг юқори тезлиги ва 
турбулентлиги, 
пулъсасияланиш, 
қувурларнинг 
кескин 
бурилишлари ва газ оқимида ҳамда уларнинг аралашувларига сабаб 
бўладиган барча омиллар ҳам таъсир қилади. 
Табиий газ таркибида водород сулфид ва углерод 
оксидларининг бўлиши, гидратлар ҳосил бўлишининг турғун 
босимларини камайтиради. Бунда углерод оксидига мувофиқ 
водород сулфиднинг таъсири кучлироқ сезилади.
Газни водород сулфиддан тозалаш учун қуруқ ва ҳўллаш 
(намлаш) усулларидан фойдаланилади. Қуруқ усулда тозалаш 
асосан таркибида темир гидрооксидлари бўлган рудалардан 
фойдаланиш орқали амалга оширилади. Темир гидрооксидлари 
билан водород сулфиднинг ўзаро таъсирлари натижасида _ 
бирикмаси ҳосил бўлади. Лекин бу усул жуда катта ҳажмдаги 
меҳнатни талаб қилади. Шунингдек темир гидрооксидларини 
доимий янгилаб туриш учун катта миқдордаги темир рудалари зарур 
бўлади.
Газни тозалашда қўлланиладиган ҳўллаш усулларидан бири 
натрийли сода эритмаларидан фойдаланишдир.
Газни водород сулфиддан тозалашда, натрий содали эритма 
пастга оқиб тушиши мобайнида қарама-қарши йўналишда оқим 
бўйича ҳаракатланаѐтган табиий газ билан тўқнашади ва унинг 
таркибидаги водород сулфид билан тўйинади, яъни газ таркибидан 
водород сулфид ажралади. Регенерация қилинган эритма яна 
қайтадан газни тозалаш учун фойдаланилади.
Газ таркибидаги водород сулфидни янада сифатли тозалаш 
учун ва водород сулфидни алоҳида ажратиб олиш учун кимѐвий 
реагентлар сифатида этаноламинли эритмалардан фойдаланилади.
Этаноламинлар аммиакнинг ҳосилалари бўлиб, агар аммиак 
молекуласида битта водород атоми _ гуруҳи билан алмаштирилса, 
моноэтаноламин ҳосил бўлади. Агар аммиак молекуласидаги 
иккита водород атоми _гуруҳи билан алмаштирилса, диэтаноламин, 

---

29 
агар учта молекуласи алмаштирилса, триэтаноламинлар ҳосил 
бўлади. Барча турдаги этаноламинлар водород сулфид ва углерод 
оксидларини ютиш хоссаларига эга бўлганлиги учун газни тозалаш 
учун уларнинг турли хилдаги концентрацияларидаги эритмаларидан 
фойдаланилади.
Оддий ҳароратларда этаноламинлар водород сулфид ва 
углерод оксидлари билан нотурғун бирикмаларни ҳосил қилади.
Бу реакция қайтар реакция бўлиб, оддий ҳароратларда у 
чапдан 
ўнгга, 
яъни 
моноэтаноламин 
водород 
сулфидни 
бириктиради, ҳароратнинг 70-100
о
Сга кўтарилиши билан реакция 
ўнгдан чапга, яъни ҳосил бўлган бирикманинг парчаланиши, яъни 
алоҳида моноэтаноламин ва водород сулфидларининг ҳосил бўлиши 
кузатилади.
Газни этаноламинлар ѐрдамида тозалашда ютиш колоннаси 
ѐки абсорбернинг пастки қисмидан тозаланадиган газ юборилади. 
Юқоридан юборилаѐтган этаноламинли эритманинг газ билан 
туташуви юзасини катталаштириш учун абсорберга ликопчалар 
ўрнатилади. Газ юқорига ҳаракатланиши давомида таркибидаги 
водород сулфид ва углерод оксидларидан тозаланади ва 
абсорбернинг юқори қисмидан чиқиб кетади.
Табиий газнинг таркибида намликнинг бўлиши ҳароратнинг 
мусбат қийматларида ҳам магистраль газ қувурларида кузатилади. 
Магистраль қувурларда ташилаѐтган газнинг ҳарорати 10-12оC 
бўлган тақдирдагина кристалгидратлар энг кам ҳосил бўлишига 
эришилган. Шунингдек газ таркибида намликнинг бўлиши 
қувурларнинг ички электрокимѐвий коррозиясини ҳам кучайтиради. 
Шунинг учун газни магистраль қувурлар орқали ташишдан аввал 
албатта уни тозалаш ва қуритиш жараѐнларини амалга ошириш 
зарур.
Табиий газ таркибидан сув буғларини ажратиб олиш учун суюқ 
ҳолдаги қуритувчилар билан бир қаторда қаттиқ қуритувчилар ҳам 
қўлланилади. Газни махсус тозалаб қуритишда қаттиқ моддалар 
сифатида кўпинчалик фаоллашган алюминий оксиди _дан 
фойдаланилади. Табиий газ алюминий оксиди адсорбер орқали 
ўтишда сув буғларини ўзида тутиб қолиб адсорбцион бирикмани 
ҳосил қилади ва адсорбердан иссиқ ҳавоюборилиб, адсорбер 
регенерация қилинади.
Газ ва газ конденсатли конлардан қазиб олинаѐтган табиий газ 

---

30 
маҳсулоти таркибий жиҳатдан углеводородли бирикмалардан 
ташқари сув буғлари, нордон газлар ва бошқа қўшимчаларни ўз 
ичига олади. Шунинг учун улар магистраль газ қувурларига 
юборилганга қадар тозаланади.
Охирги йилларда фойдаланилаѐтган газ ва газ конденсатли 
конлар қудуқларнинг сувланганлик даражасининг ошиши ва қатлам 
босимларининг пасайиши каби омиллар табиий газ тайѐрлаш 
сифатига таъсир қилмоқда. Айниқса, қазиб олинаѐтган табиий 
газлар таркибида водород сулфид ва углерод оксидларининг бўлиши 
сув буғлари билан биргаликда таъсири натижасида қувур ва 
жиҳозларнинг ишончлилигига кескин таъсир қилмоқда. Шунинг 
учун кон шароитида газнинг таркибий қисмларини ўзгаришлари ва 
термодинамик шароитларининг ўзгаришларини ҳисобга олган ҳолда 
қувурлар орқали ташиш ва табиий газни тозалаш ва қуритиш 
технологик жараѐнларига зарурий такомиллаштириш тадбирларини 
қўллаб туриш зарурияти туғилади.
Сифатли табиий газ тайѐрлаш, ташилаѐтган газ таркибий 
жиҳатдан техник тадбирларни таъминлаб бериш кон шароитида 
газни дастлабки тайѐрлаш, паст ҳароратли ажратиш ва кимѐвий 
реагентлар ѐрдамида тозалаш ва қуритиш ишларини сифатли олиб 
боришни талаб қилади.