|
ii'N im lik lu m i
o'rganishga bag‘ishlagan. A.I. Orexov (1881-1932)
о .imlikliii (arkibidagi alkaloidlami o ‘rganish borasida katta xizmat-
liu qilgim. Uning shogirdlari b o im ish akadcmiklar O.S. Sodiqov,
S Yii.Yunusov, N.K.Abubakirovlar ham Respublikamizda dorivor
o'.simliklami biokimyoviy o ‘rganish maktabini yuzaga keltirdi-
Inr. Respublikamizdagi dorivor o ‘simliklami o ‘rganish 20-asrlarda
kcng miqyosda o ‘tkazildi. Respublikamizning turli iqlim va tuproq
sharoitli hududlarida o ‘sadigan turli glikozidlarga, alkaloidlarga,
llavonoidlarga, saponinlar, kumarinlarga va boshqa biologik faol
inoddalarga boy b o ‘lgan dorivor o ‘simliklami izlab topish, tarkibini
o ‘rgnnish, tibbiyotda foydalanish imkoniyatlarini aniqlash kabi ilmiy
tudqiqot ishlari A.A. Axmedov, X.X. Xolmatov [5], V.A. Karimov,
A.Sh.Shomaxmudov [18], M.N. Nabiev, V.G.Shalnev, A.Ya.
Ibragimov [23], Z.P. Pakudina, A.S. Sadbikov [24], A.S. Sadbikov
12 6 1, K..X. Xodjimatov, G.S. Aprasidi, A.K. Xodjimatov [27], X.X.
Xolmatov, LA. Xarlamov [28], X.X. Xolmatov, A.L Qosimov [29,
Щ,
X.X. Xolmatov, 0 ‘.A. Axmedov [31] kabi olimlar tomonidan
o'tkuzilgan.
Akademik S.Yu.Yunusov [33] va uning shogirdlari tomonidan
Kcspublikamiz florasidagi alkaloidli o ‘simliklarning biokimyoviy
tarkibi o ‘rganildi. Ushbu olimning sa’y harakatlari bilan 1956-yilda
( ) ‘simlik moddalari kimyosi instituti tashkil qilindi va uning olim-
lari Rcspublikamiz florasidagi o ‘simliklami biokimyoviy tarkibini
o'rganishga katta hissa qo‘shdilar. 1968-yilgacha b o ig a n davrda
o'sim liklardan ajratib olingan 500 ta alkaloidlarga ilmiy tavsif
herilgan boMsa, 1981-yilga kelib 1096 ta alkaloidlami o ‘rganishga
muvaffaq bo ‘lindi. Ularning 466 tasi Sobiq Ittifoqda tarqalgan
o'simliklardan ajratib olingan. 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi
o ‘simlik moddalari kimyosi institutining “Alkaloidlar kimyosi”
laboratoriyasi olimlari o ‘simliklardan jam i 688 ta alkaloidlar ajratib
olganlar va ularning 338 tasini kimyoviy strakturasini aniqlaganlar.
Demak, dorivor o ‘sim likIar m ing yillar davom ida insonlar
uchun yagona dorivor vositalar tayyorlash manbai b o iib xizmat qil
gan va uning salomatligini saqlashda muhim o ‘rin tutgan. Hozirgi
paytda kasalliklarni davolash uchun odatda dorivor o ‘simliklardan
dorixona, farmatsevtika zavodlari va fabrikalari, Galen laboratori-
yalarida yoki uy sharoitlarida bir qator dori preparatlari tayyorlanadi
yoki ulardan dori tayyorlash uchun sof holida kimyoviy birikmalar
- o ‘simliklarning biologik aktiv moddalari ajratib olinadi.
O 'sim liklardan sof holda ajratib oligan kimyoviy birikmalar
ba’zan tirik organizmga kuchli ta’sir qiluvchi zaharli biologik faol
moddalar b o iish i mumkin. Ammo ayrim o ‘simliklaming o ‘zi ham
zaharli b o ‘lishi mumkin. Masalan: kuchala, parpi, isiriq, Turkiston
adonisi (sariqgul), omonqora, afsonak, achchiqmiya (eshakmiya),
qizilcha (efedra) va boshqalar zaharli o'sim liklar hisoblanadilar.
Lekin shu bilan birga bir qancha oziq-ovqat maqsadlarida keng foy-
dalaniladigan o'simliklardan shifobaxsh vosita sifatida foydalansa
bo'ladi. Bunday o'sim liklarga quyidagilarni misol qilib keltirish
mumkin: anor, o'rik, behi, anjir, shotut va balxitut, jiyda, chilon-
jiyda, olxo'ri, zirk, na’matak, kashnich, shivit, garmdori, zig'ir, turli
xil o'sim lik moylari, murch, xantal, zanjabil, dolchin, zarchava, qa-
lampirmunchoq (gvozdika) va boshqalar.
O'sim liklam ing ko'pchiligi o'zida zaharli bo'lm agan biologik
faol moddalar saqlovchi va turli kasalliklarni davolash uchun
qo‘llaniladigan shifobaxsh o'simliklardir. Qadim zamonlarda odam
o'zini yomon sezgan, kasallangan, yaralangan, shikastlangan hol-
larda dardiga davoni atrofidagi o'sim lik dunyosida axtargan va ular
ning birortasidan foydalangan va shu tariqa shifo topgan. Hozirgi
paytda ham yovvoyi tabiatda biror hayvon kasallikka chalinsa, dar
diga davoni aksariyat o'simliklardan topadi. Kasallikdan shifo top
gan hayvon keyinchalik (boshqa sog' hayvonlar ham) shu o'simlikni
qayta iste’mol qilmaydilar. Demak, ibtidoiy inson ham o 'z kasalligi-
ni ongsiz yoki ongli ravishda o'simlik, yoki uning organlari (gullari,
mevalari, po'stlog'i, ildizi) bilan davolay boshlagan. O 'sim lik du-
nyosi doimo insonni oziq-ovqat, dorivor vositalar, kiyim-kechak va
qurilish materiallari bilan ta ’minlagan, y a ’ni inson o'ziga kerakli
barcha narsalami tabiatdan olgan.
Shunday ekan, o'simliklarni dorivor vosita sifatida inson tomo-
nidan qo'llanish tarixini o'sha davrdan, y a’ni inson o'zini birinchi
............. I n
1
1
1
к hi Ian davolagan ilk davrlar davom idaboshlangan deb
liuiililii Hi mumkin. Butun dunyo xalqlarining ming yillar davomida
.l iimty «hilolmxsh vositalari dorivor o'sim liklar va ulardan olingan
1
1
tliiluiчsh ne’matlar asosida tayyorlangan. Kirnyo fanini rivoj-
liitil'ilu dori olishning sintetik, tabiatda uchramaydigan kimyoviy
liliikmalar, slut jumladan, dorivorlik xususiyatiga ega sun’iy mod-
i In I til ko'plab sintez qilina boshlandi. Natijada ilmiy tibbiyotda do-
11
vhi o'sim liklarga b o ig a n qiziqish va ulardan foydalanish bir oz
v'lihordun chetda qoldi. Lekin xalq orasida hamda an’anaviy tibbi-
yol yaxshi taraqqiy etgan davlatlarda, ayniqsa Janubi-Sharqiy Osiyo
(Xitoy, llindiston, Yaponiya, Koreya) ham da Afrika davlatlarida
dorivor o'sim liklar hamon asosiy davolovchi vositalar sifatida keng
qo'llaniladi [34].
XX asming 50-yillaridan boshlab sintetik sintez kimyo sohasi
kuchli rivojlandi. Sintez y o 'li bilan juda ko'plab yangi va yaxshi
samara beradigan, kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddalar yaratilgan
bo'lishiga qaramay, keyingi yillarda butun dunyo mamlakatlarida,
shu jumladan, iqtisodiy rivojlangan va kimyo sanoati yaxshi taraq
qiy etgan davlatlarda ham dorivor o'sim liklarga bo'lgan qiziqish
yana kuchaydi. Dorishunoslikning alohida mustaqil yo'nalishlari
shakllandi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
