‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

T.X. M axkainov- 
0 ‘zbckiston Respublikasi FA 0 ‘simlik va hayvonol 
olami genofondi institutining kalta ilmiy xodimi, biologiya fanlari nomzodi, 
E.T. Axm edov- 
ToshD A lj “0 ‘rm onchilik va ekologiya” kafcdrasi dol- 
senti, biologiya fanlari nomzodi
Taqrizchilar:
U ()‘K: 630*892.5:615.32(075)
KBK: 42.143
© E.T.Berdiev va boshqalar, 2016 
© «Sano-standart» nashriyoti, 2016

---

К I KISH
< )'/,bckiston o ‘rmonlari turli-tuman dorivor daraxt-buta va o ‘t
• t'Niinliklariga boyligi bilan ajralib turadi. Insoniyat hayoti o'sim - 
lil l.ii oliimi bilan uzviy bog‘langan, chunki ular insonni to ‘ydirgan, 
I lymlirgan, davolagan, qurilish, dorivor va texnik xomashyo manbai 
Im'lib xizmat qilgan.
Dorivor o'sim liklar insoniyatga juda qadim zamonlardayoq 
iiia’lum bo'lgan. 0 ‘simliklardan nafaqat oziq-ovqat, balkim biologik
I.ml moddalar manbai sifatida keng foydalanganlar. Dorivor 
o'sim liklardan shumer sivilizatsiyasida 5000 yil a w a l davolash 
mnqsadlarida q o ‘llanganligi haqidagi m a’lumotlar mavjud. Dorivor 
o ’simliklar uzoq tarixiy davrlar mobaynida dorivor vositalaming 
yagona inanbai bo‘lib xizmat qilgan [15].
O 'rta asrlardan bizga shifobaxsh o'sim liklam i ta’rifi va ulami 
i m n o i i
salomatligini yaxshilashda qoilanilishiga doir ko'pgina 
iliniy usarlar yetib kelgan. Dunyo tibbiyot fani rivojiga ulkan 
Iiissii 
qo'shgan yurtdoshimiz Abu Ali ibn Sino 
(9 8 0 -1 0 3 7 ) 
tibbiyot 
nmsalalariga 
2 0
dan ortiq ilmiy asarlar bag‘ishlagan. Olim 
2 0
yillar 
dttvomidagi o ‘tkazgan tibbiyot amaliyotida to'plagan tajribalari 
asosiila 
5 
jildlik “Al-qonun” (“Tib qonunlari”) asarini yaratgan, bu 
asur asrlar mobaynida nafaqat arablar, balki YYevropa shifokorlari 
uchun ham dasturul amal bo‘lib xizmat qilgan. Kitobda 
5 0 0
dan 
oshiq dorivor o'sim liklar hamda ulardan tayyorlangan 
4 0
dan 
oshiq dorivor vositalar haqida m a’lumotlar keltirilgan. Olimning 
bu mashhur asari ko'pgina Yevropa xalqlari tillariga o ‘girilgan va 
chop ctilgan, lotin tilining o ‘zida 16 marta qayta-qayta chop ctilgan 
bo'lib, hozirgi davrda ham bu kitob o ‘z ahamiyatini yo‘qotmagan
[1 7 ].
( ) ‘z zamonasining yetuk ensiklopedist olimi Abu Rayhon 
Bcruniynmg (973-1048) astronomiya, matematika, fizika, minera- 
logiya, gcodeziya, geografiya hamda tabiiy fanlar taraqqiyotiga 
qo'shgan hissasi nihoyatda ulkandir. Bcruniy yaratgan ilmiy 
asarlarining orasida eng muhimi va hajm jihatdan kattasi ‘‘Kitob as- 
saydana fi-t-libb” (Tibbiyotda farmakognoziya) kitobi hisoblanadi.
з

---

Bu asarda o ‘sha davrlarda sharq tabobatida qo‘llanilgan 674 ta 
dorivor o ‘simliklar va 90 ta dorivor o ‘simlik mahsulotlari haqida 
m a’lumotlar mavjud. “Saydana”da tilga olingan dorivor о ‘simliklarni 
nomi 750 taga yetadi [19].
Sharq tabobatining yetuk namoyondalari, o ‘z davrining mashhur 
shifokorlari buxorolik Abu Ali Ibn Sino, xorazmlik Abu Abdulloh 
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Bakr Muhammad ibn 
Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon M uhammad ibn Ahmad al-Beruniy, 
Arabmuhammadxon o ‘g ‘li A bdulg‘ozixon, ismoil al-Jurjoniylar 
va boshqalami butun dunyo taniydi. Ular o ‘zlarining tabobat 
faoliyatlarida dorivor o ‘simliklardan turli kasalliklami davolashda 
muvaffaqiyatli foydalanganlar va bu haqida yozma m a’lumotlar 
k o ‘rinishida boy meros qoldirganlar.
Uzoq vaqtlar davomida butun dunyo xalqlarining asosiy dorivor 
vositalari shifobaxsh o ‘simliklar xomashyosi asosida tayyorlanib 
kelingan. Shifobaxsh o ‘simliklar zaharli emas, yoki kam zaharli, eng 
asosiysi asorat qoldirmaydi, ular tarkibida biologik faol moddalar 
k o ‘p va inson organizmiga uzoq vaqt davolovchi ta ’sirini o ‘tkazib 
turadi.
XX asrda sintetik kimyo jadal rivojlandi, sintez yo‘li bilan juda 
ko‘plab yangi, tez hamda kuchli ta ’sir etuvchi dorivor moddalar 
yaratildi, lekin ulami muntazam ravishda iste’mol qilish in son 
organizmi strukturasi va hayotiy funksiyalarini buzilishiga olib 
kelishi m a’lum b o ‘ldi. Sintez y o ‘li bilan yaratilgan dorilaming 25%i 
dorivor o ‘simliklar moddalari bilan b og‘liqdir.
V. Dushenkov, I. Raskin [15] m a’lumotlariga qaraganda 200000 
ga yaqin turli oddiy molekulyar moddalar faqat o ‘simliklardan ajra- 
tib olingandir. Shuning uchun ham keyingi o ‘n yilliklarda shifo­
baxsh o ‘simliklarga qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xom ash- 
yosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar - vitaminlar, biologik 
faol birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda sama- 
rali ta’sir etadi. 1981-yildan tibbiyot amaliyotiga tatbiq etilgan 847 
ta oddiy molekulyar dorivor preparatlam ing 43 tasi tabiiy birikma­
lar, 232 tasi tabiiy birikmalaming hosilalari hisoblanadi. Qolgan 
572 yangi dorivor preparatlarning 262 tasi tabiiy birikmalar bilan 
bog‘liqligi mavjud.

---

Mit'lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ish- 
liili 
i
hn|nrilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor 
ti'mmliklar xomashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon 
Imiin kiis;illiklarini davolashda va profilaktikasi uchun foydalani- 
liiill);nn dorivor prcparatlaming 77%, jigar va oshqozon-ichak 
кiinitlliklurini profilaktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor 
prcparatlaming 74%, balg‘am ko‘chiruvchi dorilaming 73%, qon 
lo'xtatuvchi dorilaming 60% dorivor o ‘simliklar xomashyosi aso- 
sid;i ishlab chiqarilmoqda [22].
I lozirgi paytda oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xalqa­
ro tashkilotning (FAO) m a’lumotlariga qaraganda butun dunyoda 
50000 dan oshiq dorivor o ‘simliklar tibbiyotda davolash maqsad- 
larida tbydalaniladi. Davolash maqsadlarida mahalliy flora vakillar- 
idan foydalanish janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuqori, 
llindistonda bu ko‘rsatkich 20%ni, Xitoyda 19%ni tashkil etadi. 
Yaponiya, Gcrmaniya va boshqa Yevropa davlatlari farmakopey- 
alarida dorivor o ‘simliklar xomashyosi asosida ishlab chiqarilgan 
prcparatlar keng o ‘rinni egallaydilar.
0 ‘zbekiston hududida tabiiy holda 4500 turga yaqin yuksak 
o ‘simliklar tarqalgan, ularning 1200 ga yaqin turlari dorivorlik xu- 
susiyatlariga ega. Hozirgi paytda Respublikamizda 112 turdagi do­
rivor o ‘simliklar rasmiy tibbiyotda foydalanishga ruxsat berilgan 
bo‘lib, ularning 80%ni tabiiy holda o ‘suvchi o ‘simliklar tashkil 
etadi [1].
Respublikamizning shifobaxsh o ‘siniliklar dunyosi, ayniqsa 
ularning daraxt va butasimon turlari xilma-xil va boy genofondga 
cga. Ulami ilmiy o ‘rganishda mashhur akadcmik A.P. Orcxovning 
shogirdlari akademiklar O.S. Sodiqov va S.YU. YUnusovlar katta 
muvaffaqiyatlarga erishdilar. 0 ‘zbekiston Respublikasining do­
rivor o ‘simliklarini o ‘rganish, zaxirasini aniqlash, o‘stirish, in­
troduksiya qilish, xomashyosini tayyorlash, biokimyoviy tarkibini 
o ‘rganishda Q.Z. Zokirov, X.A. Abduazimov, P.X. Yo‘ldoshev, 
N.K. Abubakirov, A.YA. Butkov, I.K. Komilov, K.X. Xojimatov,
1.1. Malsev, I.I. Granitov, A.G Kunnukov, I.V. Bclolipov, R.L. 
Xazanovich, M.B. Sultonov, F.S. Sadriddinov, P.K. Zokirov, S.S.

---

Sahobiddinov, X.X.Xolmatov, Yu.M. Murdaxayev, B. Yo.To‘xtayev 
va boshqalarning xizmatlari salmoqlidir.
Ular tomonidan o ‘tkazilgan kcng qirrali tadqiqotlar dorivor 
o ‘simliklami oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida foydalanish 
imkoniyatlarini aniqlash, istiqbolli lurlarni va ularning qiinmatli 
xo'jalik belgilariga ega servitamin shakllarini madaniylashtirish, 
ko‘paytirish va sanoat plantatsiyalarida o ‘stirish, xomashyosini 
tayyorlash usullarini ishlab chiqish imkoniyatlarini yaratdi. Dorivor 
o ‘simliklarni har tomonlama tadqiq etish Toshkent farmatsevtika 
instituti, 0 ‘zR FA bioorganik kimyo instituti, o ‘simlik moddalari 
kimyosi instituti, o ‘simlik va hayvonlar gcnofondi institutlarida 
o ‘tkazilmoqda.
Farmatsevtika sanoati va aholini dorivor o ‘simlik xomashyo- 
siga b o ‘lgan talabini qondirish va o ‘simlik xomashyosi asosida 
zamonaviy dori-darmonlar ishlab chiqarishni kengaytirish maqsa- 
dida 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2013-yil 
5-avgustdagi 222-sonli majlisi bayonining 3-bandida ko‘rsatilgan-
“Dorivor o‘simlikshunoslik va yangi dori vositalarini ishlab chiqa- 
rish korxonalarini tashkillashtirish uehun dorivor o ‘simliklami 
sanoat miqyosida plantatsiyalarini yaratish” va 2015-yil 20-yan- 
vardagi № 5-sonli “2015-2017 yillarda o ‘rmon x o ‘jaliklari tizimini 
rivojlantirish, dorivor va ozuqabop o ‘simliklar xomashyosini yetish- 
tirish, tayyorlash va qayta ishlashni yanada kengaytirish ehora- 
tadbirlari to‘g ‘risida”gi majlis bayonnomasining 1.12 bandi ijrosini 
ta’minlash b o ‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan [2, 3].
Xalq s o g iig ‘ini saqlash, kasalliklami oldini olish, yosh avlod- 
ni sog‘lom qilib tarbiyalab shakllantirishda shifobaxsh o'sim liklar 
va ulardan tayyorlanadigan dorivor preparatlam ing roli beqiyos- 
dir. Keyingi yillarda ko‘pehilik mamlakatlarda, shu jumladan, 
0 ‘zbekiston Respublikasida ham farmatsevtika sanoatini jadallik 
bilan rivojlanishi kuzatilmoqda, shu sababli ham farmatsevtika kor- 
xonalaming dorivor o ‘simliklar xomashyosiga b o ‘lgan talabni kes- 
kin ortishiga sabab bo'lmoqda.
Shuni ta ’kidlash lozimki, tabiiy holda o ‘suvchi dorivor o ‘simlik- 
lar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli kelgusida farmatsevtika

---

•umimli korxonalaming dorivor o ‘simliklar xomashyosiga b o ig a n
lulu и it o' si b borayotgan talabini, asosan, dorivor o ‘simliklar ye- 
Ilihtи isli orqaligina qondirish mumkin. Dorivor o ‘simliklar yc- 
ir.lilmsh sohasi o ‘rmon xo‘jaligining asosiy yo‘nalishlaridan biri 
I
i i i
' I
i
! ) ,
farmatsevtika sanoati va aholini sifatli, ckologik toza dorivor 
n'Mmliklarni xomashyosi bilan ta’minlashda ushbu sohanining roli 
kiitludir.
I lozirgi vaqtda mamlakatimizda dorivor o ‘simliklar o ‘stirish bi- 
Ian shug‘ullanuvchi 8 ta ixtisoslashgan x o ‘jaliklar tashkil qilingan. 
Bundan tashqari ko‘plab o'rm on xo‘jaligi tizimida, fermer vaboshqa 
mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarda ham dorivor o ‘simliklami 
etishtirish va ulami xomashyosini birlamchi qayta ishlash y o ‘lga 
qo'yilgan. Bu sohada “Shifobaxsh” ishlab chiqarish birlashmasi 
katta ishlarni amalga oshirmoqda. Biroq mamlakatimizda dorivor 
o'sim liklar xomashyosiga bo'lgan talabning keskin ortib borishi- 
ga qaramasdan ko‘pgina qimmatbaho xomashyo beruvchi dorivor 
o ‘simliklami o ‘stirish texnologiyalari shu vaqtgacha mukammal 
ishlab chiqilgan emas. Shu o'rinda alohida ta’kidlash lozimki, hech 
bir soha boshqa fanlaming yutuqlariga tayanmasdan turib, o ‘zlari 
mustaqil ravishda rivojlana olmaydi.
0 ‘z navbatida dorivor o ‘simliklami o ‘stirish ham o'sim likshu- 
noslik, botanika, dendrologiya, 
farmakognoziya, agrokimyo, 
tuproqshunoslik, o ‘simliklar fiziologiyasi, o ‘simliklar biokimyosi, 
o'sim liklar biotexnologiyasi, kimyo, fizika va boshqa fanlarning yu­
tuqlariga tayangan holdagina o ‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga erisha 
oladi.
Dorivor o ‘simliklaming organizmga ta’siri ularning tarkibidagi 
birikmalarning miqdoriga bog‘liq. Bu birikmalar o ‘simlikning har 
xil qismlarida turli miqdorda to ‘planadi. Dori tayyorlashga o ‘simlik- 
ning kerakli qismlari turli muddatlarda yig‘iladi. Masalan, p o ‘stloq, 
kurtak erta bahorda, barg o ‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, 
gullari to i a ochilganda, meva va urug‘lari pishganda, yer osti or- 
ganlari (ildizi, ildi/poyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech kuzda 
olinadi. [27J.
Dorivor o'sim liklarning ta’sir etuvchi moddasi - alkoloidlar, 
turli glikozidlar, antroglikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozid-
7

---

lar, saponinlar, fiavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi moddalar, efir 
moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar b o iish i mum- 
kin. K o‘p o ‘simliklardan mikroorganizm va viruslami y o ‘qotadigan 
antibiotiklar va fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Ilmiy 
tabobatda ishlatiladigan dorivor o ‘simliklaming aksariyati asrlar 
davomida xalq ishlatib kelgan o ‘simliklardan olingan.
0 ‘zbekistonda dorivor o ‘simliklardan ko‘proq anor, achchiqmi- 
ya, bodom, dorivor gulxayri, yong‘oq, ja g ‘-jag‘, zubturum, isiriq, 
itsigek, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyo't, shildirbosh, 
shirinmiya, shuvoq, yantoq, qizilcha, qoqio‘t, zirk, n a’matak va 
boshqalardan ko‘proq foydalanilgan. Achchiqmiyadan - paxikamin, 
isiriqdan - garmin, itsigckdan - anabazin, omonqoradan - galanta- 
min, shildirboshdan - sferofizin alkoloidlari olinadi. Anor po ‘stidan 
gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi.
Dorivor gulxayri preparatlari balg‘am ko‘chiruvchi va yumshatuv- 
chi, ja g ‘-jag‘ va lagoxilus dorilari qon ketishni to ‘xtatuvchi, pista 
bujg‘uni va choyo‘tdan tayyorlangan dorilar m e’da-ichak kasallikla- 
rini davolovchi sifatida ishlatiladi. Dorivor o ‘simliklar ta ’sir etuvchi 
moddalari tarkibiga qarab - alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vita- 
minli o ‘simliklarga ajratiladi. Farmakologik k o ‘rsatkichlariga qa­
rab - tinchlantiruvchi, o g ‘riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir 
tizimiga ta’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini q o ‘zg ‘atuvchi, qon 
bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor o ‘simliklar guruhlariga 
ajratiladi [31].
Respublikamizda yil sayin dorivor o ‘simliklar mahsulotiga 
ehtiyoj o‘sib borishi natijasida ularning xomashyosini tayyorlash 
miqdori ham ko‘paymoqda. Bu esa o ‘z navbatida qator dorivor 
o‘simliklaming zahiralari ko‘p o ‘sadigan joylarida kamayib ke- 
tishiga, natijada ularning xomashyosini tayyorlanishini keskin 
chegaralanishi yoki butunlay to ‘xtatilishiga olib kclmoqda. Dorivor 
o ‘simliklar zahiralaridan oqilona foydalanishning yagona y o ‘li -
ularni madaniylashtirish va sanoat plantatsiyalarida etishtirishni 
y o ig a qo‘yishdir.

---