‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:
1. Dorivor mahsulotlar va ularning turlariga tavsif bering?
2. Dorivor o'sim liklarning dorivor organlarini tayyorlash mud- 
datlarini aytib bering?
3. Dorivor o ‘simliklar xomashyosini tayyorlash va quritishning 
zamonaviy usullarini ayting?
4. Dorivor o ‘simliklar mahsulotlarini saqlash usullari va 
bosqichlarini sanab bering?
5. Uy sharoitlarida dorivor vositalar tayyorlash usullarini aytib 
bering?

---

Ill BOB
m u m OK 0 ‘SIMLIKLARNING SHIFOBAXSHILIGIN1
\ 11 AM INI,Л К VA BIOLOGIK FAOL MODDALARGA
BOG‘LIQLIGI
O 'simliklarda organik va noorganik moddalar mavjud b o ‘lib, 
i i
I
i i i
o'sim likni (erapevtik samarasini aniqlab beradi. Har bir dori- 
vdi o'simlik keng spektrdagi shifobaxshlik xususiyatiga ega b o iib , 
lining bu xususiyatini tarkibidagi kimyoviy birikmalar va mikroele- 
iiKMilliit belgilab beradi. Bir o'sim likdan olingan fitopreparat bir 
puytning o'zida ham og‘riqni qoldiruvchi, ham sedativ, ham kardi- 
itlo^.ik la ’sirga ega bo‘lishi mumkin.
Dorivor o'sim liklar sintetik dorilarga qaraganda kam asorat 
qoldinidi, kamdan-kam hollarda allergik reaksiyalar chaqiradilar. 
I lu/ii).',i paytda MDH mamlakatlarida o'sim liklardagi fiziologik faol 
inoddalarni aniqlash fitokimyoviy usulda keng o'tkazilm oqda, 6000 
o'simlikning alkaloidli tarkibi, 2000 o'sim likning glikozidli tarkibi, 
100(1 o'sim likning saponinli tarkibi, 1000 ga yaqin o'sim likning fla- 
vonoidli tarkibi va 4000 dan oshiq o'sim likning efir moyli tarkibi 
litokimyoviy usulda o'rganilgan [25].
Ushbu tadqiqotlar natijasida alohida o'simliklardan ajratib olin­
gan ta ’sir etuvchi moddalari asosida samarali dorivor vositalar yara- 
lilgan va tibbiyot amaliyotiga muvaffaqiyatli tatbiq etilgan. Masalan, 
yiuim butasimon sekurinegi o'sim ligidan sekurinin alkaloidi, oddiy 
mordovnik o'sim ligidan exinopsin alkaloidi, kulrang jeltushnik 
o'simligidan erimizin yurak glikozidi, kavkaz moroznigi o'sim li- 
gidnn korelborin yurak glikozidi, kendir o'sim ligidan simarin yurak 
gliko/uli ajratib olingan va ular asosida samarali dorivor vositalar 
tayyorlangan. Keyingi yillarda dorivor o'sim liklar xomashyosi aso­
sida yaratilgan preparatlar tibbiyotga keng tatbiq etildi, ularga tinch- 
lanliruvchi (sedativ) xususiyatga ega arslonquyruq va passiflora 
o'sim ligi asosida tayyorlangan preparatlar, markaziy asab tizimini 
stiinulyatorlari maraliy ildizi, baland zamanixa, manjuriya araliya- 
si o'sim liklari asosida tayyorlangan preparatlar, evkommiya, daur

---

klopogoni, astragal, kavkaz dioskoreyasi, va boshqa o'sim liklar 
xomashyosi asosida tayyorlangan preparatlar kiradi. [25].
Ratsional o ‘tkaziladigan fitotcrapiya buzilgan modda alma- 
shinuvini tiklaydi, asab tizimi faoliyatini normallashtiradi, arterial 
qon bosimini stabillashtiradi. Shunday qilib, dorivor o'sim liklarning 
shifobaxshligi ularning tarkibidagi bir qator kimyoviy birikmalar, 
biologik faol moddalarga bog‘liq bo‘lib, ular o'sim likning asosiy 
farmaterapevtik ta’sirini belgilab beradi.
16-asrda Yevropada yashagan dorishunos Paratsels hayotiy ja- 
rayonlaming asosi kimyoviy jarayonlardir, shu sababli ham kim- 
yoning va kimyoviy birikmalaming asosiy vazifasi kasalliklami 
davolashdir degan xulosaga kelgan. 0 ‘simliklaming kimyoviy tar­
kibini o'rganishda shved dorishunosi K. Sheele (1742-1786) ilmiy 
izlanishlar olib bordi. Kimyo va farmatsiya rivojiga o ‘z hissasini 
qo'shdi. 18-asrda kimyo fani M.V. Lomonosov va A.L. Lavuaze il­
miy ishlarining natijalari asosida rivojlandi.
1806-yilda dorishunos F. Sertnyumer ko'knoridan toza holda­
gi morfin alkaloidini ajratib olishga muvaffaq b o id i, uning tinch- 
lantiruvchi va uxlatuvchanlik xususiyatlarini aniqladi va tibbiyot 
amaliyotiga keng miqyosda qo'llash uchun tavsiya etdi. 19-asrda 
Yu. Libix va F. Veler tomonidan o'sim liklarda uchraydigan biologik 
faol moddalar kashf qilindi va ular glikozidlar deb ataldi. Hozirgi 
paytda glikozidlar va alkaloidlar shifobaxsh o'sim liklarning muhim 
ta ’sir etuvchi moddalari hisoblanadi.
XX asrda kimyo fanining rivojlanishi oqibatida yangi moddalar 
kashf qilindi, ularning farmakologik xususiyatlari o'rganildi. Ularga 
vitaminlar, alkaloidlar, glikozidlar, pektinlar, organik kislotalar, fla- 
vonoidlar, saponinlar va oshlovchi moddalar kiradi. O'sim liklarda 
vitaminlar mavjudligini va ularning inson sog'lig'idagi roli m a’lum 
bo'lgach, dorivor o'sim liklam i o'rganishning yangi sahifalari ochil- 
di.