‘zbekiston respublikasi L,1y va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Meva va urugMari 
to ‘liq pishib yetilganda qo‘l bilan terib 
olinadi yoki yog'och yordamida qoqib olinadi. Ko‘pchilik o ‘t 
o'mmliklarning mayda m eva va urug‘lari don o ‘simliklari singari 
h*i ib (plantatsiyalarda maxsus kombayn yordamida), xirmonda 
t|iitilill. so'ngra yanchiladi va yelpib, ajratib olinadi.
Smounlina, malina, chetan mevalari erta tongda teriladi. 
Voni(t'irli kimlarda meva va urug‘lami terish tavsiya etilmaydi. 
I Uni asosau shamollatib turiladigan oddiy quritish xonalarida quriti­
ladi, mcvalar sal namligini yo'qotgandan keyin isitiladigan quritish 
xonalarida 70-‘)0°S haroratda 1 sutka davomida quritiladi.
Yer oslki o rg an lari (ildizpoyasi, ildizi, tuganagi va piyozlari) 
o'sim lik o'zining o'sish davrini tugatib tinim davriga kirgan vaqtida

---

— kech kuzda yoki tinim davridan uyg‘onmasdan oldin - erta bahor- 
da, ketmon, belkurak, tesha va boshqa asboblar bilan kovlab olinadi. 
Bu davrda ildizlarda fiziologik faol moddalar eng ko‘p to ‘planadi, 
ular yiriklashadi va o ‘simliklami vegetatsiya davrida to ‘plagan m od­
dalari ildizda to ‘planadi. 0 ‘simlik ildizini va ildizpoyasini q o id a
sug‘urib olish mumkin emas, faqat kavlab olinadi. Agar o ‘simlik 
katta maydonlarda juda k o ‘plab o ‘sib, yer ostki organlari yaxshi 
taraqqiy etgan b o ‘lsa, plugli traktor yordamida haydab yig‘ib oli­
nadi. Y ig‘ib olingan yer ostki organlarini loy, tuproq, qum hamda 
barg va poyadan tozalab, suvda yuvib, yiriklarini mayda bo iaklarga 
qirqib, quritishga tayyorlanadi. Tibbiyot maqsadlarida paporotnik, 
zirk, g ‘ozpanja, dorivor valeriana, bo‘yovchi ro ‘yan, shirinmiya, 
dorivor altcy ildizlari tayyorlanadi. Dorivor o ‘simliklaming ildizlari
2-3 yilda, b a ’zan 5-6 yilda bir o ‘tkaziladi, bu ularning biologik zaxi- 
ralaridan oqilona foydalanish imkonini beradi [6, 22].
0 ‘simlikning yer ustki qismini (barg, guli, o ‘ti) havo ochiq 
vaqtida ertalabki shudring va nam k o ‘tarilgandan so ‘ng y ig ‘iladi. 
Aks holda gul va barg ustidagi nam quritish vaqtida o ‘simlik rangin- 
ing o ‘zgarib, qorayib yoki sarg‘ayib ketishiga, ularning sifati va do- 
rivorlik xususiyatlarini buzilishiga olib keladi.
Y ig‘ilgan mahsulotlarni keraksiz qismlardan, qum-tuproqlardan 
tozalagandan so‘ng tezlik bilan quritish lozim. Chunki, yuqorida ay- 
tganimizdek, nam dorivor m ahsulotlar bir yerda y ig ‘ilib tursa qizib, 
chiriy boshlaydi, tarkibidagi biologik faol moddalar parchalanadi. 
Natijada dorivor o ‘simlik o ‘z shifobaxsh xususiyatini y o ‘qotadi. 
Dorivor o ‘simlik xomashyosi birlamchi mexanik aralashmalardan 
tozalangandan keyin, darhol quritishga qo‘yiladi. Bu ishni keyingi 
kunga qoldirib bo‘Lmaydi.
D orivorxom ashyoniquritishm ahsulotningsifatini vasaqlanishini 
ta ’minlovehi eng muhim jarayonlardan hisoblanadi. Quritishning 
mohiyati shundan iboratki, o ‘simlik organlarida mavjud fermentlar 
ta’sirini imkon qadar tezlik bilan to ‘xtatishdir. Fermentlar xomash- 
yoni +40-60°S haroratda qizdirganda parchalanadi. Tayyorlangan 
dorivor xomashyo tarkibidagi namlik miqdori ham turlicha bo'ladi, 
masalan, mevalarda 90%, barglar 80%, o ‘t o ‘simliklar 70%, ildiz va

---

llili/poyalai <>5%, po‘stloqlar, urug‘lar, quruq m evalarda40% gacha 
iiitnillk bo'huli. Demak, tayyorlangan dorivor xomashyo o ‘rtacha 
Hi '<(1% nainlikka cga bo'ladi. Ular quritilgach suvsizlanadi, ular- 
him
|
i
imkibida 10-15% namlik qoladi.
Dm ivor xomashyoni quritish harorati uning kimyoviy tarkibi- 
ц.| Itojt'liq boMadi: vitaminli dorivor xomashyo 80-90°S haroratda, 
glikn/idli xomashyo 50-60°S haroratda, alkaloidli dorivor xomashy- 
nltii l()-50('S haroratda, flavonoidli dorivor xomashyolar 70-80°S 
linioniUla, cfir-moyli o ‘t o\sim liklar 25-35°S xaroratda quritiladi va 
I 
m i
ultti dn ta’sir etuvchi biologik faol moddalami maksimal ravishda 
Ntu|liiiiishini ta’minlaydi [22].
O'sim liklarning guli, bargi, yer ustki qismi va kurtaklari soya 
(hliiyponda, maxsus quritish xonalarda) va havo yaxshi o ‘tib turadi- 
yclvi/akli soya yerlarda, brezent mato ustiga yupqa qilib yoyib 
qiii'itiladi. /a ru ra t tug ‘ilsa, harorati 50-60°li quritgichlarda quritila­
di O'sim liklarning qolgan qismi (mevasi, urug'i, po‘stlog‘i, ildiz- 
poyasi. ildizi, tuganagi, piyozi va boshqalari) ochiq joyda, oftob- 
da biror narsaning ustiga yoyib quritiladi. Mahsulotni juda quritib 
ytihormaslik zarur, aks holda u kukunga aylanib ketishi mumkin. 
O'simliklardan tayyorlangan dorivor xomashyo (barglar, gullar, 
iiicvalar, o 'tli poyalari) 1-2 yil saqlanadi, mevalar 2-3 yil, ildiz, il- 
tli/iiievalar va p o ‘stloqlar 3-5 yilgacha saqlanishi mumkin [6].
Dorivor o'sim lik xomashyosini tabiiy issiqlik va quyosh nuri- 
iln quritish imkoniyatlari b oim ag an hollarda (kuz oylarida) sun’iy 
I'lili-ili t|urilmalariga ega quritish binolarida o'tkaziladi. K o‘pincha 
I* 1
ventilyasion quritish tizimidan foydalaniladi. Bunda quri- 
iinIi Honasida issiq havo sirkulyasiyasi hisobiga xomashyo sifatli 
(|in ill Lull Bu maqsadlar uchun elektr quritish apparati (ESA) ham 
qo'llimiladi, uning 4 ta alohida kameralari b o ‘lib, 40 ta lotoklarida 
.Mill k)t o' I o'sim liklar xomashyosini 2-3 soatda quritib beradi.400 
к).i iia’nmliik va chetan, do'lana mevalarini 15-20 soatda quritadi.
I >oi ivoi mahsulotlami standart holatga keltirish uchun quyidagi 
ishlarni bajarish lozim: dorivor mahsulotlami tayyorlash jarayon- 
ida unga uralashgan organik va mineral aralashmalardan tozalash, 
mahsulotning nuqsonli, sifati buzilgan qismlarini ajratish, zarur

---

hollarda qayta quritish va maydalash kabi ishlami amalga oshirish 
kerak. Mahsulotni maydalash dorivor xomashyoni dorixonalarga 
jo ‘natishdan a w a l amalga oshiriladi, mahsulot sifatini pasaytir- 
maslik uchun dorivor mahsulotlar saqlash omborlarida maydalan- 
masdan saqlanadi.
Mahsulotni maydalash (barglami qirqish, yer ustki qismlarini 
maydalash, ildizlarini kukunsimon holatga keltirish) maxsus ma-shi- 
na-agregatlarda amalga oshiriladi. Har bir mahsulotlami qay dara- 
jada maydalash kerakligi tegishli standartlarda (GOST 24027.00.-80 
“Сыре лекарственное растителное. Правила приемки и отбора 
проб») ko‘rsatilgan bo‘ladi va ularga amal qilish sifatli mahsulot 
olishni ta’minlaydi. Mahsulotlar yaxshilab quritilgandan so ‘ng qop, 
yashik, paketlarga solinib, quruq, soya, salqin va havo kirib turadi- 
gan joyda saqlanadi. [6, 22, 31].
Dorivor o ‘simliklar mahsulotlaridan uy sharoitida dori tay­
yorlash texnologiyasi oson va murakkab jihozlar talab etmaydi. 
M a’lumki, dorivor o ‘simlik mahsulotlaridan uy sharoitlarida turli 
usullarda tayyorlangan shifobaxsh vositalar turli kasalliklarni sa- 
marali davolashda ishlatiladi. Uy sharoitida tayyorlanadigan ana 
shunday dorivor vositalarga damlama, qaynatmalar va nastoyka- 
lar kiradi. Keyingi yillarda shifobaxsh o ‘simliklarga qiziqish ortdi, 
bunga dorivor o ‘simliklar va ulardan dorivor malhamlar tayyorlash 
usullari bayon etilgan maxsus adabiyotlami ko‘plab chop etilishi sa- 
bab bo‘lmoqda.
Dorivor o'simliklardan uy sharoitlarida dori tayyorlash tartib- 
qoidalari quyidagichadir. Birinchi galda Davlat Farmakopeyasida 
qabul qilingan va hamma dorixonalarda qoMlaniladigan dori tay­
yorlash usullaridan foydalaniladi. Odatda o'sim liklam ing yer ustki 
qismlari - barglari, poyalari, yashil qismi gullash davrida, mevalari 
texnologik va fiziologik etilish davrida, ildizlari va ildizpoyasi kech 
kuzda ta ’sir etuvchi biologik faol moddalarni tnaksimal miqdorda 
to'plagan vaqtida tayyorlanadi.
Arpabodyon damlamasi mevasidan tayyorlanadi, u balg'am
ko'chiruvchi, ichak faoliyatini yaxshilovchi xususiyatga ega. 
Zubturum bargi balg‘am ko'chiruvchi va m e’da shirasi kislotali-

---

linn osltiruvchi vosita sifatida ichiladi. Arslonquyruq damlamasi 
o'Niiulikning yer ustki qismidan tayyorlanadi, u tinchlantiruvchi va 
yuiuk faoliyatini yaxshilovchi xususiyatlarga ega. D o'lana damla- 
nin,si do'lana gulidan yoki mevasidan tayyorlanadi. U yurak faoliya- 
li lunksional buzilganda va odam tonusini oshirishda yaxshi samara 
beimli. Malina damlamasi mevasidan tayyorlanadi va shamollagan- 
tlu terlatuvehi vosita sifatida qo'llaniladi.
.lo'ka damlamasi gulidan tayyorlanadi va shamollaganda terla- 
1
11
v с 1
1
i vosita sifatida qo ‘llaniladi. Eman p o ‘stlog‘i damlamasi milk 
yumshab, qonaydigan b o ‘lib qolganda burishtiruvchi vosita sifatida 
о}',‘г/. bo'shlig'i chayiladi. N a’matak damlamasi mevalari asosida 
tayyorlanadi va avitaminoz kasalligida organizmni kasalliklarga 
Ц,и sin kurashish qobiliyatini oshirish uchun qoMlaniladi. Sano va 
1оц‘juinrut damlamasi surgi dori sifatida ishlatiladi. Qayin kurtak- 
limning va makkajo'xori popuklari damlamasi siydik haydovchi 
vosita sifatida qo'llaniladi. [28].
t ly sharoitlarida dorivor vositalar faqat zaharli b o ‘lmagan do- 
livot o'sim liklardan tayyorlanadi. Odatda, dorivor o'sim liklam ing 
yii|K|u va nozik qismlaridan - bargi, yer ustki qismi, guli va b a’zi 
meva hamda urug'laridan damlama, yer ostki organlari, po'stlog'i, 
mevasi, urug'i va b a ’zi qalin barglaridan qaynatma tayyorlanadi. 
/.nhiirli bo'lm agan o'sim liklardan damlama va qaynatma 1:10 nis- 
Iuilda tayyorlanadi, y a’ni og'irligi 10 qism mahsulotdan dokada siq- 
ili su/ib olingandan so'ng hajmi 100 qism damlama yoki qaynatma 
nlmislii kerak.
Damlama va qaynatma tayyorlash usullari quyidagicha:suv 
liiiiiiiimmida 15 minut qizdirilgan shisha yoki sirlangan idishga 
(kit Ink kastryulkaga) yirik maydalangan dorivor o'sim lik mahsu- 
loliiluii kerakli miqdorda solib, ustiga kerakli miqdorda uy harora- 
t l d i i f t i N i l v
(|iiyiladi, qopqog'i yopiladi va yana qaynab turgan suv 
I in
11111
ю т i > I л tutib turiladi (damlama — 15 minut, qaynatma — 30 
i niiiul)
Qixdirish vaqtida mahsulot tez-tez chayqatib turiladi. So'ngra 
(lainlainali (yoki qaynatmali) idishni suv hammomidan olib uy ha- 
loratida 45 minut (qaynatma 10 minut) sovutiladi. So'ng ikki qavat

---

dokada siqib suziladi. Damlama (yoki qaynatma) odatda ko‘rsatilgan 
miqdorda sovuq yoki iliq holida ichiladi. Suv hammomi o ‘m ida suv 
quyib qaynatilgan har qanday idishdan foydalanish mumkin.
Uy sharoitida o ‘simlik mahsulotidan 40% yoki 70% li spirtda 
nastoyka tayyorlash mumkin. Bunday nastoyka 1:5 nisbatda olinadi 
(1 qism o ‘simlik xomashyosi). Nastoyka tayyorlash uchun may- 
dalangan o ‘simlik xomashyosi qopqoqli idishga 7 kun mobaynida 
xona haroratida spirtda saqlanadi, vaqti-vaqti bilan aralashtirilib 
chayqatilib turiladi. So‘nra aralashma dokada suzib olinadi va +8°S 
haroratda bir necha kun saqlanadi. Tayyor bo‘lgan nastoyka zich 
berkitiladigan shisha idishlarga quyiladi va qorong‘i, salqin joylarda 
saqlanadi [28].
Uy sharoitlarida tayyorlanadigan va doimiy iste’mol qilinadi- 
gan damlama va qaynatmalar ilmiy asoslangan retseptlar va tibbiyot 
xodimi maslahatiga asoslangan b o iish i kerak.