Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

Аралаш дарс турининг таркибий тушлиши
i 
\
Такрорий умумлаиггирувчи дарс, одатда, ўқув дастурининг маь- 
лум бир қисми, боб, бўлим, ёки айрим мавзу ўтиб бўлганидан кей- 
ин ўтказилади.
Умумий ўрта таьлим мактабларининг юқори синфларида баъ- 
зи ўқув материалларининг маълум қисми ёки йирик мавзуни бош- 
лашдан аввал кириш дарслари ҳам олиб борилади. Бундай дарс- 
лар, одатда, ижтимоий фанлар бўйича ўтказилади. Кириш дарс- 
ларини ўтказншда ўқувчиларнинг мустақил иш олиб боришлари 
назарда тутилади.
Бугунги кунда таълимни ташкил этиш тизимида якка тартибда 
таълим олиш ўзига xor ўринга эга бўлиб бормоқда. Якка тартиб- 
даги таълим ўқувчининг қизиқиши, эҳтиёжи, хоҳишига кўра му- 
айян фан, предмет юзасидан чуқур билим олиш, маълум фан ёки 
предмет бўйича юзага келган ўзлаштирмовчилик ҳолатини бар- 
тараф этиш, шунингдек, узоқ вақт соғлиқни сақлаш муассасала- 
рида даволанган ёки тиббиёт ходимлари назоратида бўлган ўқув- 
чиларнинг ўқув 
дастури 
талабларини бажаришларига кўмаклашиш 
мақсадида 
ташкил 
этилади. 
Якка тартибда таълим олишнинг асо- 
сий 
кўринишдан бири сифатида репититорлик таълими кенг та- 
чакқий этиб бормоқда.
Ьугунги кунда умумий ўрта таълим мактаблари ҳамда янги тур-
даги ўқув муассасалари фаолиятида ўқитишнинг ноанъанавий
шаклларининг асосийси сифатида маърузадан фойдаланиш бора-
сида ҳаракат олиб борилмоқда. Якка тартибдаги таълим ўқувчи-
нинг қизиқиши, эҳтиёжи, хоҳишига кўра муайян фан, предмет
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

юзасидан чуқур билим олиш, маълум фан ёки предмет бўйича 
юзага келган ўзлаштнрмовчнлик ҳолатини бартараф этиш, шу- 
нингдек, узоқ вақт соғлнқни саҳлаш муассасаларида даволанган 
ёки тиббиёт ходимлари назоратида бўлган ўқувчиларнинг ўқув 
дастурлари талабларини бажаришларига кўмаклашиш мақсадида 
ташкил этилади. Якка тартибда таълим олишнинг асосий кўри- 
нишларидан бири сифатида репититорлик таълими кенг тараққий 
этиб бормоқда.
Бугунги кунда умумий ўрта таълим мактаблари ҳамда янги тур- 
даги ўқув муассасалари фаолиятида ўқитишнинг ноанъанавий 
шаклларининг асосийси сифатида маърузадан фойдаланиш бора- 
сида ҳаракат олиб борилмоқда. Маъруза, асосан ижтимоий фан- 
ларни ўқитиш жараёнида қўлланмоқда. Маъруза дарсларини таш- 
кнл этиш анча мураккаб ва кўп меҳнат талаб қиладиган ишдир. 
Маъруза дарси тажрибали, юксак даражада педагогик маҳорат 
асосида ташкил этнлади. Маърузадан фақат фан, ўқув предмети 
асослари борасидаги маълумотлар бериб қолмасдан, балки ўқув- 
чиларни ижтимоий-ғоявий жиҳатдан тарбиялаб бориш талаб эти- 
лади. Маъруза жараёнида асоснй эътибор ўқувчиларнинг муста- 
қил фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, бнлим ва фаолият 
малакасини оширишга қаратнлади.
Мактаб амалиётида маърузанинг қуйидаги турларидан кенг 
фойдаланилмоқда: маъруэо-ҳихоя, маъруза-суҳбат, маъруза- му- 
нозара ҳамда оммавий мжъруза. Маърузалар ёзма шаклда ифода 
этилади. Шу бонс маърузачи-ўқитувчида маъруза мавзуси юзаси- 
дан режа ҳамда конспект бўлиши лозим.
Маърузада баён қилинган материалнинг ўқувчилар томонидан 
тушуниш ва қабул қилиб олишнинг муайян мезонлар асосидаги 
тартиби мавжуддир. Чунончи бир дақиқада 1 - синфда 20-25 сўз, 
2-синфда -25-30 та сўз, 3 - синфда 30-35 сўз, 4 - синфларда 35-50 
та сўз, янги турдаги ўқув муассасаларида эса 40-45 та сўз тушу- 
ниб олинади ва қабул қилинади.
Маъруза умумий ўрта таълим мактаблари ҳамда янги турдаги 
ўқув муассасаларида 45 дақиқалик бир академик соатдан иборат 
бўлади. Умумий қоидага мувофиқ маъруза бир дарс давомида 
охирига етказилмай қолган бўлса, у янги машғулотда давом этги- 
рилади. Ҳар бир мавзу бўйича маъруза материаллари тушунти-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

риб бўлингач, ўқувчилар билан савол-жавоб ўтказилади. Ҳар бир 
мавзу юзасидан фойдаланиш лозим бўлган адабиётлар рўйхати 
тақдим этилади.
Умумий ўрта таълим мактаблари ўқув режасига 7-синфдан бош- 
лаб факультатив машғулотлар кирнтнлади. Факультативлар -
ўқувчиларнинг қизнқиш ва хоҳншларига кўра муайян фан, пред- 
мет юзасидан бериладиган илмий-назарий билимларни чуқурлаш- 
тириш, уларда амалнй кўннкмаларнн ҳосил қилиш мақсадида таш- 
кил этиладиган таълим шаклиднр.
Мактаб маъмуриятн ҳамда педагогик жамоа олдидаги ҳар 
бир ўқувчининг факультативлардан бирини танлаш имкония- 
тига эга бўлишини таъмннлаш вазнфаси қўйилади, бу кейин- 
чалик унннг учун мажбурнй бўлнб қолади. Факультатив маш- 
ғулотлар ўқувчиларнинг мустақиллиги ҳамда фаолиятини оши- 
ришга, уларнинг ақлий қобилиятларини ривожлантнришга хиз- 
мат қиладиган махсус дастур асосида ўтказилади.
Факультатив машғулотларда қўйиладиган маърузалар амалнй 
машғулотлар билан уйғунлашиб кетади. Бунда ўқувчнлар адаби- 
ётлар билан ишлаш малакасини, мустақил фаолият юритиш кўник- 
масини эгаллайдилар, мураккаб бўлмаган тажрибалар ва тадқи- 
қотлар ўтказиш методикасини ўзлапггнрадилар, тажриба қурил- 
малари ва техникани ишлатиш малакасини ҳосил қиладилар. Фа- 
культатив машғулотлар мажбурий фанлар юзасидан бўлган маш- 
ғулотлар билан мустаҳкам алоқадорликда ташкил этилиши керак.
Кейинги йилларда умумий ўрга таълим мактабларининг юқори 
синфларида, хусусан, ижтимоий-гуманитар предметлар юзасидан 
семинар машғулотларини ташкил этиш кенг қўлланмоқда. Семи- 
нарларни ташкил этишдан кўзланган мақсад ўқувчиларнинг мус- 
тақил ишларини янада ривожлантириш, айрим мавзулар юзаси- 
дан кенг ва чуқур маълумот бера оладиган манбапар устида иш- 
лай олишлари ҳамда шу асосда келажак фаолиятларида зарур ада- 
биётлардан фойдалана олиш кўникма ва малакаларига эга қилиш- 
дан иборатдир.
Семинар машғулоти ўқувчилар томонидан у ёки бу мавзу бўйи- 
ча маърузалар тайёрлаш ҳамда уни синф ўқувчилари билан муҳо- 
кама қилиш йўли билан олиб борилади.
Семинарларга 2-3 ҳафта тайёргарлик кўрилади. Ўқувчилар ада-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

биётларни ўрганадилар, материал йиғадилар, турли кузатишлар 
ўтказадилар, ўз ахборотлари юзасидан тезислар тузадилар.
Семинар машғулоти ўқитувчи раҳбарлигида ўтказилади. У 
ўқувчилар ипшни йўналтириб туради, мавзуга онд саволлари юза- 
сидан ташкил этилган муҳокамани якунлайди. Зарур қўшимча 
мулоҳазалар билдиради, материални муайян тизимга солади. Маъ- 
руза қилган, муҳокамада қатнашган ўқувчилар фаолияти баҳола- 
ниб борилади.
Семинар машғулоти ўқувчилар эътиборини дарсга жалб этиш, 
уларнинг қизиқишини ортгириш, уларни мустақил ишлашга, 
фикрлашга ўргатиш, дарсни фаоллаштириш ҳамда ўқувчилар 
ақлий қобилиятларини ўстиришда муҳим ўрин тутади (18-шакл).
18-шакл
Таълим шакли
Таълим методлари
Таълим
воситалари
I
1
Таълим жарабни
Юқорида билдирилган фикр-мулоҳазаларга таяниб, қуйидаги 
хулосага келиш мумкин:
1. Таълимнинг шакли муайян мақсадга мувофиқ маълум режим- 
да ташкил этиладиган фаолиятнинг ташқи ифодаси бўлиб, таъ- 
лим жараёнида етакчи ўрин тутади.
2. Таълим жараёни самарасини таъминлаш унда таълим метод- 
ларидан ўринли ва унумли фойдаланишга боғлиқ. Таълим ме- 
тоди таълим жараёнида ўқитувчи ва ўқувчиларнинг аниқ мақ- 
садга эришишга қаратилган биргаликдаги фаолиятларининг 
усуллари ҳисобланади. Таълим воситалари таълим методлари- 
нинг таълнмий таъсирчанлигини оширишга хизмат қилади.