Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ЭПИСТЕМОЛОГИЯ – билиш жараёнининг моҳияти, билимнинг воқеаликка бўлган муносабати, билиш жараёнининг умумий асослари, унинг ҳақиқатлигини, шарт-шароитларини аниқловчи каби муаммоларни тадқиқ этувчи фалсафанинг қисми. Билим нима, билим қандай тузилган, билимнинг қандай турлари мавжуд каби муаммолар ҳам э.га тегишли.
Э. учун аксарият ҳолларда билиш жараёнининг барча хусусиятларини билиш муҳим аҳамиятга эга эмас. Э.да воқеликни реал ҳолатларини ифодаловчи ҳақиқатлик хусусиятига эга билимларни ўзига хосликлари инобатга олинади.
Э.нинг асосий муаммолари: билимнинг тузилиши, билимнинг қандай турлари мавжуд? Билим «ҳаёт»нинг умумий қоидалари, ўзгаришлари ва ривожланиши илмий–назарий ва амалий фаолиятда билимни объективлиги ва жорий этиш механизмларнинг моҳияти.
Тарихан э. тўғрисида тасаввур антик даврда шакллана бошлаган. ХХ а.га қадар, э. ўзининг институтцион шаклларига эга эмасди, унинг муаммолари асосан гнос. ва мантиқ доирасида инг. аналитик анъаналари асосида ривожланган. ХIХ асарнинг охирларида э. муаммолари гнос.дан ажрала бошлади. Билимни тадқиқ этиш методлари, аналитик, операцион, норматив, структуравий - функционал йўналишлар ривожлана бошлади. 1970 й.ларда К.Поппер э.нинг эркинлигини (эмансипация) онтологик жиҳатдан асослаб берди, «учинчи дунё» (билимнинг объектив моҳияти) ва билиш жараёни билувчи субъектсиз концепциясини таклиф қилди.
Ҳозирги вақтда билимнинг объектга бўлган муносабати бевосита билиш жараёнининг доирасидан чиқмоқда. Инсон фаолиятининг: мухандислик, бошқариш, лойиҳалаштириш, таълим каби турларида билимнинг функцияларини ўрганиш зарур. Билимни таснифлаш тобора тармоқланади ва дифференциялашади: амалий - методологик, табиий - илмий, гуманитар, муҳандислик – техник билимлари билан бир қаторда унинг айрим ҳолларда учрайдиган вариантлари ҳам таъкидланмоқда.
Э. билиш жараёни объектив мавжуд бўлган воқеалар тўғрисидаги билимларга эга бўлиш йўлларини тавсифлайди ва шу билан ҳақиқатлик белгисига эгалигини акс этади.
Замонавий фалсафий йўналишнинг ҳар бирининг ўзига хос э.си мавжуд. Сцентизм оқимларда (неопозитивизм, танқидий рационализмга, неореализм ва б.), антисцентизм оқимларда (экзистенуализм, фалсафий антропология, фал-ий.-диний йўналишлар ва б.) нисбатан э. изланишлар кўпроқ қўлланилади.
Ҳозирги замон фалсафасида ижтимоий э. асосида олиб борилаётган изланишлар кенгайиб бормоқда. Ижтимоий эпистемология – билимни ижтимоийликка, ижтимоийликни билимга бўлган муносабатини, ижтимоий институтларни қайта қуриш муаммолари кабиларни ўрганади.