Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

КРЕАЦИОНИЗМ (лот. creatio – Худо томонидан оламни “йўқ нарсадан”яратилиши тўғрисидаги таълимот). Унинг илдизлари қадимий афсоналарга бориб тақалади. Олам Худо иродаси туфайли хаос (тартибсизлик)дан яратилган. К.ни яхудийлик, христианлик, ислом илоҳиётчилари ҳимоя қиладилар. Исломдаги оламни яратилиши ҳақидаги фикр к.га мисолдир. К.Линней, Ж.Кювье ва б.нинг ўсимлик ва ҳайвонот оламининг келиб чиқиши ҳақидаги қарашлари к.нинг биологиядаги кўринишига мисол бўлади. Улар табиий эволюция тўғрисида тасаввурлари йўқ эди, турли хил ўсимлик ва ҳайвонларнинг пайдо бўлишини ғайритабиий вужудга келиши мумкинлигини тан оладилар.


КУЗАТИШ – билишнинг нарса ва ҳодисалар хоссалари ва улар ўртасидаги боғланишларни ўрганишда қўлланиладиган метод. К. кузатувчи (субъект) ва кузатиладиган объектдан иборат бўлади. К. оддий, фаол, пассив, илмий бўлади. Илмий к.да субъект объект тўғрисидаги маълумотларга эга бўлиши керак. Шунинг учун ҳам субъект аввалги илмий билимларни ўрганиб нарса ва ҳодисалар тўғрисида маълумотларга эга бўлади. К.нинг қай даражада бўлиши қўйилган мақсаднинг аниқлигига боғлиқ.
К. табиий ва сунъий шароитларда олиб борилади. Илмий кузатишда субъект объектни фақат кузатибгина қолмайди, балки унинг хоссалари тўғрисидаги маълумотларни баённома, жадвал, схемалар ёрдамида ифодалаб беради.
К.га қўйиладиган талаблар асосан, қуйидагилардан иборат:

1. 
   фаоллик;
   
2. 
   мақсадга мувофиқ лик;
   
3. 
   режалилик;
   
4. 
   системалилик.
   

К.нинг натижалари к. воситаларига ҳам боғлиқдир. К. оддий кўз орқали ҳам бевосита мураккаб асбоблар ёрдамида ҳам билвосита олиб борилиши мумкин.
К. қадимдан астрономияда кенг қўлланилган. Хоразмий, Форобий, Беруний, Мирзо Улуғбекнинг астрономия фанида қолдирган кашфиётлари к. орқали яратилган. К.да субъектнинг психологик–руҳий ҳолати ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Бундан ташқари субъект ўзи кутган натижани олишига ишониши керак. К.да объектни бутунича ёки унинг айрим хоссалари ва томонларини ўрганиш мумкин. К. эмпирик билишларга асосланган бўлса ҳам, унинг натижаларининг талқин қилинишида илмий билиш муҳим ўрин тутади.
Ижтимоий фанларда к.нинг натижалари кузатувчининг шахси, унинг ўрганилаётган объектга муносабатига боғлиқ бўлади. Социология, антропология, ижтимоий психология фанларида ҳам к. ўзига хос ўрин тутади.
Замонавий фанлар методологиясида к. бошқа методлардан бутунлай ажратилмайди. Мураккаб объект ва жараёнларни ўрганишда зарурий метод сифатида ундан фойдаланилади.