Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

Тижорат ссудалари назариясига амал қилиш қаттиқ 
назоратга олинган бўлса-да, назария амалиётда ўзини 
оқламади. Чунки, назария талаблари ишлаб чиқаришни 
кенгайтириш ва модернизациялаш, уй-жой сотиб олиш-
ни молиялаштириш имкониятларини чеклар эди. Қисқа 
муддатли тижорат ссудаси иқтисодий ўсиш ҳолатида лик-
видликни таъминлайди, инқироз даврида эса ликвидлик-
ни бошқаришда бир қатор муаммоларни юзага келтира-
ди.
Активларни жойдан-жойга кўчириш назариясининг 
юзага келиши 1929–1930 йиллардаги биринчи иқтисо-

---

13
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
дий инқироздан сўнг Ж.Кейнс ишлаб чиққан иқтисодий 
механизм асосидаги тўлиқ давлат бошқарувига асослан-
ган иқтисодиётга ўтиш жараёни билан боғлиқ. Ж. Кейнс-
нинг фикрича, иқтисодий мувозанатни давлат инвести-
цияларини киритиш орқалигина таъминлаш мумкин. 
Давлат қисқа муддатли облигацияларининг давлат ка-
фолатига эгалиги, ундан олинадиган даромадларни ҳам 
кафолатлаган лиги ҳамда солиқ имтиёзлари қўлланилиши 
уларни иккиламчи бозорда осон сотилиши ва тезда лик-
вид активга айланишини таъминлайди. Бу ҳолат эса, ўз 
навбатида, банклар томонидан активларни давлат қисқа 
муддатли облигацияларига кўчириш бўйича қизиқишла-
рини кучайтирди.
Кутиладиган даромадлар назарияси 1950-йилларда 
Р.Лукас бошчилигида “Рационал тахминлар назарияси”-
нинг пайдо бўлишига боғлиқ ҳолда шаклланди. Ушбу 
назариянинг асосий ғоялари қуйидагилардан иборат:
- мижозларга ажратилган кредит маблағлари қарз-
дорлигини қайтишини мижозларнинг келгусидаги даро-
мадларига мослигини таъминлаш зарур;
- активлар портфелини диверсификациялашда ушбу 
хусусиятни ҳисобга олиш лозим;
- банкларнинг инвестиция сиёсати мижозларнинг пул 
оқимлари ўзгаришига мос равишда юритилиши мақсадга 
мувофиқ, яъни барқарор тушум таъминланиши зарур, шу 
ҳолатда банклар мижозлар олдидаги мажбуриятларини 
ўз вақтида бажариш имкониятига эга бўлади.
Иқтисодчи олимларнинг фикрига қўшилган ҳолда, 
биз ҳам кутиладиган даромадлар назариясини мамла-
катимиз банклари активлари самарадорлигини ошириш 
жараёнида кенгроқ қўллаш мақсадга мувофиқ, деб ҳи-
соблаймиз. Мижозлар пул оқимларининг барқарорлиги 
жойлаштирилган банк активларининг даромадли қай-
тувчанлигини таъминловчи асосий мезон ҳисобланади.