Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

Натуралистик назариянинг асосчилари инглиз 
иқтисодчилари А.Смит ва Д.Рикардолар ҳисобланади. 
Шунингдек, француз иқтисодчилари Ж.Сей, Ф.Бастия 
ва америкалик иқтисодчи Д.Мак-Куллоҳлар мазкур 
назарияни ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшишди. 
Натуралистик назария тарафдорлари иқтисодиётдаги бўш 
пул маблағларини йиғиш орқали қайта тақсимланадиган 
ссуда жамғармаларини ташкил этиш ва уларни натура 
кўринишида қайта тақсимлаш ғоясини илгари суришади.
Ушбу назариянинг асосий ғоялари қуйидагилардан 
иборат:
- кредит объектини моддий бойликлар ташкил этади;
- кредит жамиятда мавжуд бўлган моддий бойликлар-
нинг қайта тақсимланиш усули ҳисобланади;
- ссуда капиталини йиғиш ҳақиқий капитални йиғиш-
нинг бир усулидир, ссуда капиталининг ҳаракати ишлаб 
чиқариш капиталининг ҳаракати билан мос келади.
Натуралистик назария тарафдорларининг асосий ха-
тоси кредитнинг моҳиятини нотўғри талқин этганликла-
ри сабабли, кредитни моддий бойликларни қайта тақ-
симланиши, деб ҳисоблаганликларидир. Ушбу назария 
ғояларининг ижобий жиҳатларидан бири кредит фоизи 
миқдорини ишлаб чиқаришдан олинадиган фойданинг 
тебранишига боғлиқлигини таъкидлашганидир.
Кредитнинг капитал яратувчилик назариясининг 
асосчиси инглиз иқтисодчиси Жон Ло ҳисобланади. У 
кредитлар такрор ишлаб чиқариш жараёнига боғлиқ 
бўлмасдан иқтисодиётда ҳал қилувчи ўринни эгаллайди, 
деган ғояни ўртага ташлайди. ХХ аср бошларида хориж-
лик иқтисодчилар И.Шумпетер, А.Ган, Ж.Кейнс, Р.Хоутри, 
М.Фридменлар ҳам капитал яратувчилик назарияси та-
рафдорлари сифатида тадқиқотлар олиб боришди. 

---

12
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
М.Фридмен иқтисодиётни бошқаришнинг асосий 
дастаги кредит эмас, балки пул массаси ва фоиз ставка-
ларининг ўзгаришидир. У тижорат банклари томонидан 
иқтисодиётни кредитлаш ҳажмининг кескин оширилиши 
пуллар таклифини кўпайишига ва инфляциянинг кучайи-
шига олиб келади, деб ҳисоблайди.
Бундан ташқари, банк иши тарихида активларни 
мақбул бошқариш, хусусан, ликвидли активларни тўғри 
жойлаштириш орқали самарадорликни ошириш бора-
сида умумлашган назариялар ҳам мавжуд. Улар тижорат 
ссудалари, активларни жойдан-жойга кўчириш, кутила-
диган даромадлар ҳамда пассивларни бошқариш наза-
рияларидир.
Тижорат ссудалари назарияси XVIII асрда Англия банк 
амалиётида юзага келди. Бу назариянинг асосий мазмуни 
банк активлари қисқа муддатли кредитлашга жойлашти-
рилганида ликвидлик таъминланади. Бунда кредитлар-
нинг қисқа муддатлилиги, айланиш тезлиги муҳим мезон 
ҳисобланади.
АҚШ банклари амалиётида 1930-йилларнинг охирига 
қадар кредитлаш тизими тижорат ссудалари назариясига 
асосланиб, ҳатто назариянинг муҳим тамойиллари қо-
нунчилик билан мустаҳкамланган. Қисқа муддатли актив-
ларнинг қайтиш тезлиги банк ликвидлигини таъминлаш-
нинг асосий манбаси ҳисобланган.