Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти шорахметов шоакбар шорустамович

24-боб. ДАЪВОНИ ТАЪМИНЛАШ


248-м о д д а. Даъвони таъминлаш асослари


Суд (судья) ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризасига биноан ёки ўз ташаббуси билан даъвони таъминлаш чоралари­ни кўриши мумкин. Даъвони таъминлаш чораларини кўрмас­лик суд чиқарган ҳал қилув қарорининг ижросини қийинлаш­тирса ёки уни бажариб бўлмайдиган қилиб қўйса, даъвони таъминлашга йўл қўйилади.
Ҳакамлик судида кўриб чиқилаётган даъвони таъминлаш чоралари ҳакамлик муҳокамаси тарафининг даъвони таъмин­лаш тўғрисидаги аризасига биноан ҳакамлик суди жойлашган ердаги ёхуд жавобгар жойлашган ердаги ёки яшайдиган жойдаги ёинки жавобгарнинг мол-мулки турган жойдаги суд томонидан кўрилиши мумкин. Даъвони таъминлаш тўғриси­даги аризага даъвонинг ҳакамлик судига тақдим этилганлиги­ни исботловчи далиллар, ҳакамлик судининг даъвони таъмин­лаш чораларини кўриш ҳақидаги ажрими илова қилинади.
Ҳакамлик судида кўриб чиқилаётган даъвони таъминлаш тўғрисидаги аризани суд томонидан кўриб чиқиш ва даъвони таъминлаш ҳақида ажрим чиқариш ушбу Кодекснинг 249-258-моддаларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади.


1. Даъвони таъминлаш билан боғлиқ процессуал ҳаракатларни суд процессининг ҳамма босқичларида амалга ошириш мумкин­лиги мазкур қоиданинг мазмунидан англаш мумкин.
Умумий қоида бўйича даъвони таъминлаш чораси даъво қўз­ғатилганидан сўнггина кўрилади. Бу қоидадан айрим истиснолар Ўзбекистон Республикасининг Жиноят процессуал кодекси қоида­лари билан белгиланган бўлиб, баъзи шароитларда ҳали қўзғатил­маган даъволарни ҳам таъминлаш чоралари кўрилиши назарда тутилади. Жумладан, шу Кодекснинг 57-277-моддаларида кўрсати­лишича, жиноят орқасида моддий зарар етказилганлиги тўғрисида етарли маълумотлар бўлган тақдирда терговчи, прокурор суришти­рувчи шахс судда қўзғатилган ёки келажакда қўзғатилиши мумкин бўлган фуқаролик даъвосини таъминлаб қўйиш чорасини кўришга мажбур. Масалан, шахсий автомашинанинг эгаси томони­дан биров­га шикаст етказилганида ёки у бировнинг ўлимига сабабчи бўлга­нида, келгусида ўзига нисбатан фуқаролик даъвоси қилинишини назарда тутиб, жамғарма банкидаги пулларини олиши, уйидаги қимматбаҳо буюмларни беркитиши мумкинлигини кўзда тутиб, терговчи жиноят содир бўлганидан хабардор бўлган замон дарҳол, ҳам кечиктирмасдан келажакда қўзғатилиши мумкин бўлган даъ­вони таъминлаш чорасини (бу тўғрида арз бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар) ўз ташаббуси билан кўриши лозим.
Юқорида келтирилган қонунларга асосланиб чиқариладиган қа­рорнинг ижро этилишини таъминлаш учун суд ва бошқа ваколатли орган томонидан чора кўрилишига даъвони таъминлаш деб айтилади.
Фуқаролик даъвосини таъминлаш, чунончи: даъвогарга тегиш­ли ҳақнинг келгусида ундирилишини таъминлаш юзасидан бундай чоранинг белгиланиши-жавобгарнинг ноинсоф ҳаракатига қарши бўлиб, даъвогарнинг манфаатини ҳимоя қилиш учун зарур.
Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ажрим суднинг ҳал қилув қарорларини ижро этиш учун белгиланган тартибда дарҳол ижро қилинади.
2. Даъвони таъминлаш тўғрисидаги ариза турлича бўлиши мумкин, шунинг учун судья ишнинг ҳолатига қараб, даъвони таъ­минлаш чораларини кўриши керак. Даъвони таъминлаш чоралари­ни кўришда суд нафақат даъвогарни шу билан жавобгарнинг ҳам қонуний манфаатларини бузилмаслик чораларини кўриш даркор, чунки асоссиз таъминланган даъво натижасида жавобгар тегишли мулкни эгалик қилиш, бошқариш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Ҳамда шу ҳаракат туфайли жавобгар моддий ва маънавий зарар кўриши мумкин. Шунинг учун суд даъвони таъминлашда ҳар иккала тарафнинг манфаатларини бузилмаслик суднинг эътиборида бўли­ши лозим.
Суд амалиётида аксарият ҳолларда даъвони таъминлаш учун ариза даъвогар томонидан берилади, айрим ҳолларда эса жавобар ҳам ариза билан мурожаат этиши мумкин, масалан, никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларда даъвогар ихтиёрида бўлган айрим мол-мулкларни яшаришга оид ҳаракатларни олдини олиш мақсади­да қўлланиладиган чораларидир. Шунинг учун суд даъвони таъ­минлаш чораси ҳақида қайси тараф ариза берганлигидан қатъи назар унинг асосли эканлигини суд текшириши лозим.