|
§ 13. XVI–XVIII ásirlerde Ispaniya
Reje:
Ma’mlekettegi awh’al.
Siyasiy h’a’m ekonomikalıq tu’skinliktin’ baslanıwı.
İspaniya taxtı ushın urıs.
İspaniyanın’ XVIII a’sirdegi sırtqı siyasatı.
Tayanısh so’zler: Ferdinand, İzabella, Maksimilian I, Aragon, Kataloniya, Valensiya, Navarra, Galitsiya, Asturiya, Basklar, Filipp III, Filipp IV, Karl II, Lyudovik XIV, Filipp Anjuyskiy, Filipp V, Julio Alberoni, Xose Patino, Markiz de Ensenada, Pedro Abartsa de Bolla – graf Aranda.
Mámlekettegi awhal. Siyasiy hám ekonomikalıq túskinliktiń baslanıwı. 1516-jılı Ferdinand óliminen soń Ispaniya taxtına Karl I (1516-1555) keldi. Ol ana tárepinen korollar Ferdinand hám Izabellanıń, áke tárepten bolsa imperator Maksimilian I Gabsburgtıń aqlıǵı edi. Karl I ákesi hám babasınan gabsburglardıń Germaniya , Niderlandiya hám Qubla Amerikadaǵı jer múlklerdi miyras etip alǵan edi. 1519-jılǵı German milletiniń Muqaddes Rim imperiyası taxtına Karl V atı menen otıradı. Biraq júdá úlken aymaqtı ispan taxtı hákimiyatı astında jámlew bul aymaqlardıń ekonomikalıq hám siyasiy birlesiwine alıp kelmedi. Tek dinastiyalıq kelisimler arqalı ǵana baylanısqan Aragon hám Kastiliya korollikleri pútkil ásir dawamında siyasiy pıtırańqılıqta qalaberdi. Olar ózleriniń klasslıq wákillik organı - korteslerdi, erkin nızam shıǵarıwshı hám sud sistemasın saqlap qaldı. Kastiliya armiyası Aragon aymaǵına kire almas edi. Aragon armiyası bolsa urıs bolǵan jaǵdayda da Kastiliyanı qorǵawǵa májbúr emes edi. Aragon korollıǵınıń ózinde de onıń tiykarǵı bólimleri, ásirese Aragon, Kataloniya, Valensiya hám Navarra bir qansha siyasiy ǵárezsizlikti saqlap qalǵan edi. 1564-jılǵa shekem birden-bir siyasiy oray joq edi, korol sarayı da mámleket boylap kóship júrip, kóbinese Val`yadolidta jaylasar edi. Tek 1605-jılı ǵana Madrid qalası Ispaniyanıń rásmiy paytaxtı boldı. Biraq bunnan ahmiyetlisi mámlekettiń ekonomikalıq bólshekleniwi edi. Mámleket aymaqları social-ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi boyınsha bir-birinen keskin ayırmashılıqqa iye edi. Bunday jaǵdayǵa Ispaniyanıń geografiyalıq landshaftı da jaman tásir kórsetip atır edi. Arqa walayatlar – Galiciya, Asturiya, Basklar jerleri bálent taw dizbekleri arqalı oray menen baylanıstıń imkaniyatı kemligi sebepli Angliya, Franciya hám Niderlandiya menen qızǵın sawda alıp baratuǵın edi. Mámlekettiń qubla-shıǵısı, ásirese Kataloniya hám Valensiya Jer Orta teńizi sawdası menen qattı baylanısqan edi.
Karl V dáwirinde baslanǵan oraylıq hákimiyattı bekkemlew tendenciyası Filipp II (1556-1598) tárepinen de dawam ettirilgen bolsa da, bul dáwirde ekonomikalıq krizis anıq kózge taslanıp qalǵan edi. Buǵan korldıń uzaqtı gózlemey alıp barǵan siyasatı, ishki hám sırtqı faktorlardan tısqarı inkviziciyanıń iskerligi de sebep bolǵan edi. Bul inkviziciyanıń iskerligi mámleket qublasında sawda hám óndiristi óz qolında uslap turǵan morisklardıń 1568-1571-jıllardaǵı qozǵalańına alıp keldi. Qozǵalań bastırıldı, biraq mashqala sheshilmedi. Ispan absolyutizminiń reakcion xarakteri onıń háreketlerinde, ásirese korol Filipp III iskerligi dáwirinde anıq kórindi. Buǵan mısal morisklardıń Ispaniyadan quwılıwı, 1609-jılı korol edikti járiyalanıp, oǵan muwapıq bárshe morisklar mámleketten shıǵarıp jiberiliwi kerek edi. Bir neshe kún ishinde on mıńlap adamlar jasap turǵan jerlerinen quwǵın etildi, talandı, kópshiligi óltirildi. 1610-jılı Valensiyanıń ózinen júz mıńnan artıq, pútkil Ispaniyada bolsa hámmesi bolıp 500 mıńǵa jaqın adam Berberiyaǵa (Arqa Afrika)ǵa quwıldı. Kópshiligi inkviziciyanıń qurbanı bolıp, quwdalaw waqtında óldi. Tek korolǵa boysınatuǵın inkviziciya, korol ishki siyasatınıń bas quralına aylandı.
Ispaniyanıń sırtqı siyasatındaǵı úlken sátsizlikler de sol dáwirge tuwrı keledi. 1558-jılı Angliya menen bolǵan urısta "Jeńilmes Armada» dep atalıwshı ispan flotınıń jeńiliwi, Franciyadaǵı diniy urıslarǵa aralasıwdıń sátsizligi, h.t.b kiredi. 1566-jılı Niderlandiyada baslanǵan burjuaziya revolyuciyası 1581-jılı Arqa Niderlandiyanıń Ispaniyadan ajıralıp shıǵıwına alıp keldi. Mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq túskin awhalına qaramastan, ispan korolları Evropada gegemonlıqtı ózlerine miyras qalǵan dep esaplap, dawagerlikti saqlap qalıp atırǵan edi.
Amerikadaǵı koloniyalardan qımbat bahalı metallardıń aǵıp keliwine qaramastan ispan korolı oniń kóplep urısların qarjı menen tamiyinlegen genuyalı hám nemis bankirlerinen qarızdar bolıp qaldı. Filipp II bir neshe márte mámleketti bankrot dep járiyalawǵa májbúr boldı.
XVII ásir baslarına kelip mámlekette ekonomikalıq krizis jánede tereńlesti. Ónermentshilik ustaxanaları hám manufakturalar kóplep jabıldı. Eger 1556-jılı Seviliyada toqımashılıq ustaxanalarınıń sanı 3600 bolǵan bolsa, 1700-jılǵa kelip olardıń sanı 60 edi. Ispaniyanıń tábiiy baylıqlarınan da derlik paydalanılmadı. Mámlekette joqarı sıpatlı temir hám mıs rudaları bola turıp, polat Italiyadan, mıs bolsa Gollandiya hám Germaniyadan alıp kelindi. Provinciyalar ortasında bajıxana sistemasınıń bolıwı birden-bir ishki bazardıń qáliplesiwine tosqınlıq qıldı. Ekonomikalıq krizis, ásirese awıl xojalıǵına óziniń jaman tásirin tiygizdi. Ashlıq, emigraciya hám epidemiya aqıbetinde awıl xalqınıń sanı kemeyip ketti.
1609-1610-jılları morisklardıń quwǵın etiliwi mámleket ekonomikası ushın jańa soqqı boldı. Bunnan tısqarı Filipp III ( 1598-1521), Filipp IV (1621-1665), Karl II (1665-1700) dáwirinde Ispaniya Gollandiyaǵa, Franciya hám Angliyaǵa qarsı kóplep urıslar alıp bardı. Bul sátsiz urıslar nátiyjesinde Ispaniya Gollandiyanıń ǵárezsizligin tán aldı hám onıń paydasına Flandriyanıń bir bólimi, Braband hám Limburgtan waz keshiwge májbúr boldı (1648-jıl), Franciyaǵa Russil`on, Lyuksemburgtıń bir bólimi, Artua, Flandriyanıń bir qatar qalaları (1659-1668) hám Fransh-Konteni (1678) beriwge májbúr boldı hám Yamaykanıń Angliya tárepinen basıp alınıwı ilajsız tán alındı. 1640-jılı Portugaliyada Ispaniya quramınan ajıralıp shıqtı.
Ispaniya xalıq aralıq qatnasıqlarda ahmiyetli rol oynaytuǵın mámleketten, XVII ásir aqırına kelip kúshli mámleketlerdiń talas ob`ektine aylandı. Sebebi Ispaniya Evropada ayrılǵan jerlerinen basqa ele júdá úlken koloniyalarǵa iyelik eter edi. Braziliyadan basqa pútkil Qubla Amerika, Meksika (Kaliforniya hám Texasta onıń quramında), Florida, Kuba, San-Domingo, Evropada Italiyanıń úlken bólimi-Milan, Neapol`, Siciliya, Sardiniya hámde Niderlandiyanıń bir qatar rayonları, Tınısh okeanında Filippin hám Karolina atawları Ispaniyaǵa qaraslı edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
