Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Ekonomikalıq awhal. Siyasiy pıtırańqılıq hám ǵárezlilik nátiyjesinde mámlekettiń ekonomikalıq krizisi de kúsheyip bardı. Kóplep jıyımlar, shetke tovar shıǵarıwǵa qoyılǵan sheklewler sanaat hám sawdanıń rawajlanıwına jol bermedi. Florenciya gezlemeleri hám Milan quralların islep shıǵarıw derlik toqtadı. XVI-XVII ásirdiń birinshi yarımında Italiya ekonomikasında ishki baylanıslardıń keńeyiw processi júz berdi. Biraq birden-bir bazardıń qáliplesiwine tek mámlekettiń siyasiy pıtırańqılıǵı emes, sawda hám sanaattıń kóbirek sırtqı bazarǵa baǵdarlanǵanlıǵı, ol jerde iri mámleketler menen báseke de tosıq bolıp atırǵan edi.

Evropanı Aziya, Afrika hám Amerika menen baylanıstıratuǵın jańa sawda jollarınıń ashılıwı Jer Orta teńizi sawdasınıń áhmiyetin páseyttirgen bolsa da, Italiya ele sawdada áhmiyetli orın iyelep turǵan edi. Bunnan tısqarı, Italiya urısları (1494-1559) sebepli Ispaniya hám Portugaliya menen múnásebetlerdiń bekkemleniwi de Italiya ushın jańa jáhán sawda bazarlarına jol ashtı. Italiya ekonomikasınıń áhmiyetli tarmaǵı bolǵan toqımashılıq francuz, nemis hám anglichan toqımashılarınıń básekesi sebepli málim krizisti basınan keshirip atırǵan edi, Italiya sanaatınıń rawajlanıwına Italiya urısları dáwirinde kóplep qarjılardıń jer satıp alıwǵa hám kredit operaciyalarına baǵdarlanǵanlıǵı da unamsız tásir kórsetti. Durıs, qarjılar sawda tarawınan pútkilley alıp qoyılmadı, tek iri sawda-bank kompaniyalarınıń iskerligi XVI ásirden baslap sırtta rawajlandı. Italiyan urısları dáwirinde mámleket ekonomikası jańa shárayatqa beyimlesiwge májbúr boldı: wayrangershilik, dástúriy baylanıslardıń úziliwine qaramastan ekonomikalıq rawajlanıw imkániyatları tamam bolmadı hám XVI ásirden baslap bazı tarawlarda ósiw kózge taslandı. Buǵan 1559 jılǵı shártnamadan keyin (1559 jılǵı Kato-Kambreziya pitimi Apennin yarım atawınıń úlken bóliminde Ispaniyanıń húkimranlıǵın ornattı) mámlekette ornatılǵan tınıshlıq penen birge básekelesiwshi mámleketler awhalınıń ózgeriwi de sebep boldı: Franciyada puxaralar urısı baslandı, Niderlandiyada – revolyuciya hám Ispaniya zulımınan azat bolıw ushın gúres baslandı. XVI ásirdiń ekinshi yarımınan baslap P`emont, Bergamo, Veneciya sıyaqlı qalalarda toqımashılıqtıń kólemi keńeydi. Ásirese Veneciyada islep shıǵarıwdıń keskin ózgeriwi kózge taslandı: 1521 jılı bul jerde 3500 tay gezleme toqılǵan bolsa, 1569 jılı – 26500, 1602 jılı bolsa – 29000 tay islep shıǵarıldı. Gezleme islep shıǵarıw onıń dástúrli orayı bolǵan Florenciyada da keńeydi. Jigirma jıl ishinde (1553-1572) jergilikli kompaniyalar tárepinen gezleme islep shıǵarıw eki esege astı. Biraq jińishke talshıqlı qımbat júnniń ornına, arzan gezlemeler toqıw kóbeydi.

Genuya, Milan, Paviya, Komo, Mantuya, Bolon`ya, Florenciya qalalarında jipek gezlemeler toqıw jáne de jedellik penen ósti. Evropada dástúr bolǵan tez ótiwshi gezlemeler Angliya, Franciya, Germaniya, Pol`sha hám Vengriya sıyaqlı mámleketlerge shıǵarılatuǵın edi. Toqıwshılardıń jergilikli jipek shiyki zatı menen islesiwi bul tarawdıń rawajlanıwında baslı sebep boldı. Tiykarǵı jipek jetistiriwshi úlke Neapolitan korolligi edi. Jipekshilik sanaatınıń rawajlanıwına bazardaǵı talap penen birge (endi qımbat baha gezlemeler sırtqı bazarda úlken talapqa iye edi) tarawdaǵı texnikalıq jańalıqlar hám ashılıwlar da tiykarǵı sebep boldı. Biraq toqımashılıqtaǵı jetiskenlikler Italiya ekonomikasınıń tiykarǵı tarmaǵı bolǵan bul tarawda túpkilikli ózgerislerge alıp kelmedi. Qáliplesip baslaǵan kapitalistlik qatnasıqlar rawajlanbadı. Sawda kapitalına qaram bolǵan pıtırańqı manufaktura islep shıǵarıwdıń tiykarǵı forması bolıp qala berdi. Islep shıǵarıwdıń qáwenderi aldıńǵıday cexlar sheńberinde xızmet kórsetiwshi kompaniyalar edi. Olar qattı reglamentaciya sistemasın saqlap qalıwǵa, dástúriy texnologiyalardan paydalanıwǵa tırısatuǵın edi, erkin isbilermenlikke jol qoyıwdı qálemeytuǵın edi. Aldıńǵı dáwirlerdegi sıyaqlı tikkeley islep shıǵarıwshılar cex hám kompaniyalarǵa ǵárezli bolǵan usta ónermentler hám jallanbalı jumısshılar edi. Joqarıdaǵı sebeplerge baylanıslı Italiyadaǵı ekonomikalıq ósiw waqtınshalıq xarakterge iye boldı. XVII ásirdiń birinshi sheregindegi ekonomikalıq turǵınlıq ásir ortalarına kelip kriziske aylandı.

XVII ásirge kelip tereń ekonomikalıq krizis baslandı. Máselen, Milanda toqımashılıq kárxanalarınıń sanı 5 márte, gezleme toqıytuǵın ustaxanalardıń sanı 70 ten 15 ke kemeydi. 1682 jılı olardıń sanı tek besew ǵana edi. Tek Toskaniya gercogliginde sanaat hám sawda málim dárejede rawajlandı, Veneciya hám Livornoǵa qaraǵanda keń kólemde sawda menen shuǵıllandı.

Biraq óndiristegi krizis Italiyadaǵı sawda hám bank islerine de tásir etpesten qalmadı. XVI ásir baslarında ele Veneciya, Genuya, Florenciya xalıqaralıq sawda hám finans isleriniń iri orayları esaplanatuǵın edi. Iri Italiyan mámleketleri Ispaniya, Angliya hám Franciya menen sawda balansında aktivlerge iye edi. Túrkiya tárepinen ornatılǵan sheklewlerge qaramastan Veneciya Jer Orta teńizi sawdasında óz abıroyın saqlap qalıwǵa eristi. Jaqın Shıǵıs mámleketlerinen Eropaǵa keltiriletuǵın mazalı zatlarǵa bolǵan Veneciya monopoliyasın, básekelesi Portugaliya joq ete almadı. Eger Veneciya Shıǵıs penen sawdadaǵı dástúriy baylanıslardı saqlawǵa kóp kúsh sarplasa, Genuya óz itibarın Batısqa qarattı, Ispaniya hám Portugaliya menen sawdaǵa aktiv kiristi. XVI ásir ortalarına kelip Genuya importınıń yarımı Ispaniya arqalı ótetuǵın edi. Genuyanıń Angliya, Gollandiya hám Germaniya menen sawda baylanısları da keńeydi, batıs mámleketleri menen Genuya bankleri úlken pul operaciyaları arqalı da birlesken edi: olar San Jorjonıń qúdiretli bankine birlesip, xalıqaralıq finans yarmarkalarında jetekshi orındı iyelep turatuǵın edi. Genuyalılardıń tásiri tek Evropada emes Levant, Afrika hám Amerika mámleketlerinde de kúshli edi. Florenciya Batıs penen de, Shıǵıs penen de sawda baylanısların rawajlandıradı: onıń sawdagerleri Qubla Amerika jaǵalarına jetip barǵan, Dancigten (Gdan`sk) hám Moskvadan ǵálle alıp keletuǵın edi. Olarǵa qaraslı Livorno portı XVI ásirdiń aqırlarında iri xalıqaralıq portqa aylandı.

Biraq XVII ásirdiń birinshi yarımında Italiya sawdasınıń jaǵdayı ózgeredi:endi tayar ónim emes, shiyki zat, awıl xojalıq ónimlerin shetke alıp shıǵıw rawajlandı. Teńiz sawda jollarınan genuyalı hám veneciyalı sawdagerler endi Angliya hám Gollandiya sawdagerleri tárepinen qısıp shıǵırıladı.

XVII ásirdiń ortalarında Italiya ekonomikasında júz bergen krizistiń bir qatar ishki hám sırtqı sebepleri bar edi. Bul, birinshi gezekte, óndiristiń bazar qatnasıqlarına tiykarlanǵan joqarıraq formaǵa kóterile almaǵanlıǵı, isbilermenliktiń rawajlanbaǵanlıǵında edi. Ekinshiden, cexlar sistemasınıń saqlanıp qalǵanlıǵı, arzan jumısshı kúshine iye bolǵan awılǵa qaraǵanda kapitaldıń áste kirip barǵanlıǵı, siyasiy pıtırańqılıq, júdá kúshsiz jergilikli protekcionizm siyasatı hám sońında kapitaldıń jer iyeligine hámde kredit sistemasına kóplep shıǵıp ketiwinde edi. Italiya sanaatı hám bank isleri ushın Ispaniyadaǵı finanslıq krizis hám Ispaniyadan Italiyaǵa alıp kelinetuǵın júnniń kemeyiwi úlken unamsız tásir kórsetti. Bunıń ústine, protekcionizm siyasatı júrgizilip atırǵan Angliya, Gollandiya, Franciya sıyaqlı mámleketler sanaatı menen básekelesiw de barǵan sayın qıyınlastı.

Italiyadaǵı ekonomikalıq túskinliktiń tiykarǵı sebepleriniń biri awıl xojalıǵın shólkemlestiriwdegi eski, feodal usıllardıń tolıq saqlanıp qalıp atırǵanlıǵında edi. Urıslar hám siyasiy pıtırańqılıq eski tártiplerdiń koncervaciyalasıwına alıp keldi hám jańa, kapitalistlik qatnasıqlardıń hámde sanaat rawajlanıwınıń joqarılanıwına tosqınlıq etti.