|
Ispaniyanıń XVIII ásirdegi sırtqı siyasatı. Urıstan soń Filipp V sarayında francuzlar emes, Italiyalılardıń roli kúsheydi. Koroldıń isenimin qazanǵan ruwxaniy Julio Alberoni Ispaniya siyasatın belgilewde úlken orın iyeleydi. Korolevanıń óliminen soń Alberoni qıstawı menen korol Filipp V Parma gercogınıń qızı Izabellaǵa úylenedi. Háreketsheń hám qatań jańa koroleva saraydan francuzlardı qısıp shıǵardı. Alberonni kardinallıq ataǵın alıp, Ispaniyanıń birinshi wáziri boldı. Jańa koroleva hám Alberoni Ispaniyanıń Italiyadaǵı jerlerin qaytarıw ushın jedel háreketler alıp bardı. Bir qatar urıslardan soń Izabella óz rejesin ámelge asırıwǵa eristi, Onıń úlken ulı Karl Neapolitan korolı boldı, kishi ulı bolsa Parma hám P`yachenca taxtın iyeledi.
Filipp V húkimranlıǵınıń aqırǵı jıllarında ministrlik lawazımları ispanlarǵa berildi. Olar mámlekettegi túskinlikti toqtatıwǵa urındı. Finans wáziri Xose Patin`o hám onıń ornına kelgen Markiz de Ensenada Ispaniya ekonomikasın kóteriwge hám qorǵanıw qudiretin asırıwǵa háreket etti, toqımashılıq tovarların mámleketke alıp kiriw ushın bajı tólemleriniń asırılıwı milliy toqımashılıq sanaatınıń janlanıwına alıp keldi, ónermentler puqaralıq huqıqlarǵa iye boldı, salıq jıynaw mámleket ámeldarlarına berilip, bul istegi qatnasıwshılar huqıqlarınan ayrıldı. Diyqanshılıqtı qaytarıw maqsetinde «positos» dep atalıwshı, diyqanlardı dán menen táminlewshi qarız beriw kassaları ashıldı.
Húkimet taslap qoyǵan qorǵanlardı tiklewge kiristi, áskeriy flot ushın jańa bazalar payda boldı, áskeriy oqıw orınları ashıldı, jańa verf` hám arsenallar qurıldı. Ispan jigitlerin áskeriy flot islerine oqıw ushın Angliyaǵa jiberildi, Asturiyada dáslepki áskeriy zavodlarǵa tiykar salındı.
Milliy mádeniyatta rawajlandı. Madridte milliy kitapxana hám tariyx, til, medicina tarawlarında korol akademiyaları ashıldı. Karl III húkimranlıǵı dáwirinde (1759-1788) «Aǵırtıwshılıq absolyutizmi» niń xarakterine tán reformalar ótkerildi.
1766-jılı húkimet baslıǵı bolǵan Pedro Abarca de Bolla-graf Aranda francuz aǵartıwshılarınıń ideyaları tárepdarı , Ispaniyanıń eń aǵartıwshı adamlarınan sanalar edi. Aranda alıp barǵan reformalar siyasatı aqsúyeklerdiń tiykarǵı jeńilliklerine qorqınısh payda etpesede, olardın keskin narazılıǵına sebep boldı. Nátiyjede ol dem alısqa shıǵıwǵa májbúr boldı.
1777-jılı Arandanıń ornına kelgen graf Floridablanka da reformalar jolın dawam ettirdi. Amerikadaǵı koloniyalar menen erkin sawda ornattı , bul tovar aylanısınıń sezilerli ósiwine alıp keldi, shól jerlerdi ózlestiriwdi basladı , tińızshilikti qollap – quwatladı.
Basqa bir aǵartıwshılar hám reformashı Kampomanes 1763-1791- jılları finans wáziri boldı. Ekonomikalıq bilimlerdiń eń jayıwı ushın ol kóp islerdi ámelge asırdı. Sol maqsette Madrid, Barselona, Ov`edo hám basqa qalalarda óndiristiń rawajlanıwın támiyinlewshi nızamlar járiyalanıwına eristi. Kampomanes óndiris hám ónermentshiliktiń rawajlanıwın qarjı menen támiyinlew maqsetinde arnawlı bank shólkemlestirdi. Angliyadan mashınalar satıp alındı, shet ellerden tájriybeli ustalar shaqırıldı, dáslepki texnika oqıw orınları shólkemlestirildi. Cexlardıń jeńilliklerin biykar etti, Kárxana iyelerine islep shıǵarıwda ósiwge eriskenlik ushın sıylıq tólendi. Toqımashılıqtıń rıwajlınıwı ushın ispanlarǵa shet el materiallarınan kiyim kiyip júriwdı qadaǵalawshı dekret úlken áhmiyetke iye boldı.
Kampomanes mámleketti tez-tez aylanıp, Ispaniyanı, onıń ekonomikasın hám xalıqtıń awhalın jaqsı biletuǵın edi. Ol jańa jollar, kanallar qurılısınıń jedel baslamashısı, transporttı tártipke salıwdıń tárepdarı, awıl xojalıǵına kapital sarıplawdı ámelge asırıwdıń jankúyeri edi. Kampomanes bir qansha shirkewlerdiń jabılıwına, mekteplerde tek dún`yalıq pánlerdiń oqıtılıwına eristi. Mámlekettegi eń aldınǵı oqıw jurtlarınan biri Ov`edodaǵı Asturiya institutın shólkemlestiriw de Kampomanestin xızmeti. Onıń ózi de tariyx, ekonomika hám filologiyaǵa tiyisli bir qatar shıǵarmalardı járiyaladı. Kampomanes hám Floridablanka tárepinen inkviziciya sudların biykar etiw barısındaǵı háreketler korol tárepinen maqullanbadı. Olardıń ózi dinsizlikte ayıplandı. Biraq bul waqıtqa kelip olardı jazalaw ushın inkviziciyanıń kúshi endi jeterli emes edi.
1788-jılı taxtqa Karl III tiń ulı Karl IV keldi. Ol juwapkershiliksiz adam bolıp, hayalı Mariya Luizanıń tolıq tásirine túsip qaldı.1792-jılı Floridablanka ornına Mariya Luizanıń 25 jaslı oynası Manuel Godoy (1767-1851) birinshi wázir etip tayınlandı. Korolevaǵa oynastan basqa hesh qanday sıpat yaki xızmetke iye bolmaǵan Godoydıń gvardiya ápiwayı áskerliginen mámlekettiń birinshi wázir lawazımına kóteriliwi Ispaniyada absolyutizm krizisi baslanǵanlıǵınan derek beredi. Godoy mámleketti Franciyaǵa qarsı urısqa basladı. Urıs eki jıl (1793-1795) dawam etip, Arqa Ispaniyanıń Francuzlar tárepinen basıp alınıwınan soń ispan húkimeti pitim dúziwge májbúr boldı. Godoy tek korolevanıń muhabbatın saqlap qalmastan, koroldıń da húrmetine eristi hám oǵan «tınıshlıq knyazı» degen ataq berildi.
Napoleon bolsa Godoydı anglichanlarge qarsı kaoliciyaǵa qarattı hám Angliyanıń awqamlası bolǵan Portugaliyaǵa qarsı urıs baslawǵa májbúr etti (1801). Ispanlar Portugaliyanı basıp alǵannan soń Godoy generalissimus ataǵın aldı.
XVIII ásirdegi reformalar nátiyjesinde ekonomikada burjuaziyanıń roli arttı, biraq siyasatta olar ele huqıqsızlarsha qala berdi.
Karl III dáwirinde absolyutizm óziniń eń joqarı shoqqısına jetti. 1700-1788-jılları kortesler (parlament) bar joǵı bes márte shaqırıldı.
Ekonomikanı kóteriw maqsetinde 1783-jılı húkimet aqsúyeklerge miynet etiw huqıqın beriwshi dekret járiyaladı. Dekret aqsúyeklerdi miynetke qarata almaǵan bolsa da, miynetkesh xalıqtıń abıroyın azǵana bolsa da kóterdi. Ásir aqırına kelip jerdi arendaǵa alıw shártleri biraz jeńillesti, dán sawdasına erkinlik beriliwi milliy bazardıń qáliplesiwinde ahmiyetli waqiya boldı.
Kataloniya, Asturiya hám Bask ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan úlkelerge aylandı. Xalıq sanı kóbeydi. Máselen, 1759-1789-jılları Barselona xalqı eki esege kóbeydi. Soǵan qaramastan XVIII ásir aqırına kelip Ispaniya ekstensiv awıl xojalıǵına hám oǵada kem rawajlanǵan óndiriske iye qalaq agrar mámleket bolıp qalaberdi.
Sorawlar:
XVI a’sir baslarinda Ispaniyadag’i ekonomikaliq ha’m siyasiy awhal qanday edi?
1556-jılı Seviliyada toqımashılıq ustaxanalarınıń sanı qansha bolǵan?
Ispaniyada taxt ushin gu’res da’wiri qalay keshken ha’m qanday waqiyalar ju’z bergen?
Ispaniyanin’ XVIII a’sirdegi sirtqi siyasatinda qanday a’hmiyetli waqiyalar ju’z bergen?
Neshinshi jillar aralig’inda Barselona xalqinin’ sani eki ese ko’beygen?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
