|
Pol`sha mámleketshiliginiń tamamlanıwı. Polyak xalıkınıń túrli qatlamları arasında Rossiya siyasatına qarsı narazılıqlar kúsheydi. 1768-jılı katolik ruwxaniylerin qollap quwatlawları menen narazı qatlamlar hám patriot shlyaxta wákilleri Bar qalasına ózleriniń s`ezdine toplandı. Olar milletiń jerge urılǵan ar-namısı, mámlekettiń suverenitetin tiklewge wádelesti. Bunda olar Franciya hám Turkiyanıń járdemine súyenetin boldı. Karol Stanislav Ponyatovskiy járdem sorap Rossiyaǵa múrajet qıldı. Rossiya áskerleri Pol`shaǵa kirip, konferenciyashılardı tas-talqan qıldı. Rossiyanıń Pol`sha ústinen jeke hukimranlıǵınan qorıqqan Prussiya onı bóliw rejesin usına basladı. Dáslep Rossiya óz tásiri astında Pol`shanıń aymaqlıq birligin saqlap qalıw hám bul jerde bekkem ornalasıw maqsetinde Prussiyanıń Pol`shanı bólip alıw haqqındaǵı usınısına razı bolmadı. Biraq Rossiya-Turkiya urısınıń (1768-1774) sozılıp ketiwi hám Prussiyanıń Avstriya menen jakınlasıwı Ekaterina II ni olar menen kelisim beriwge májbur etti. 1772-jılı 25-iyun` kúni Peterburgta Rossiya, Prussiya hám Avstriya ortasında konvenciyaǵa qol koyılıp, Pol`shanı birinshi bólisiw amelge asırıldı. Konvenciyaǵa tiykarlanıp,Shıǵıs Belorussiya, Polock hám Livoniyanıń Pol`shaǵa karaslı bólimi Rossiyaǵa, Galiciyanıń bir bólimi Avstriyaǵa, Pomor`eniń hám Ullı Pol`shanıń bir bólimi Prussiyaǵa ótti. Usı mámleketlerdiń kısımı astında Seym, keyinshelik karol shártnamanı ratifikaciya qılıwǵa májbúr boldı. 1772-jılı Pol`shanıń bólistiriliwi onıń milliy ǵárezsizligine úlken zıyan jetkizdi. Sonıń menen birge polyak xalkınıń jetekshi wakilleriniń ǵázebin keltirdi. Olar Pol`shanı bekkemlew hám qáwipten saqlap kalıw jolların izley basladı. Usı jaǵdayda 1778-jılı tariyxta tórt jıllıq dep atalǵan seym jıynaldı. Seym korollik qalalarınıń xalqınıń huqıqların keńeytiw haqqında nızam qabıl etti. Aldın tek ǵana shlyaxta iye bolǵan huqıqlar: jerge iyelik qılıw hukıqı, mámleketlik lawazımlardı iyelew hukıqı, jarlıqlar alıw, shaxs qol katılmaslıǵınan paydalanıw sıyaqlılar endi qala xalqınada berildi. Seymde qabıl etilgen eń ahimiyetli hujjet 1791-jılı 3-maydaǵı Konstituciya boldı. Onda qatar jetekshi ideyalar alǵa súrildi. Koroldiń saylanıwı hám «liberum veto»-seymde qabıl kılınbaslıǵı ushın bir qarsı dawıstıń jeterli bolıw kaǵıydası biykar etildi. Bul mámlekettegi ózbasımshalıqtı saqlap turıw ushın magnatlarǵa keń imkaniyatlar berildi. Korollik qalaları seymde wakillik hám máslahat dawıslarına iye boldı. Francuz revolyuciya tásiri astında Pol`sha patriotları xızmeti kúsheydi. Bunday jaǵdaydan hám 1791-jılı 3-maydaǵı konstituciyadan narazı bolǵan polyak magnatları 1792-jılı Targovo Konferenciyasın dúzdi. Konferenciyanıń múrajetine juwap retinde Ekaterina II rus áskerlerin Pol`shaǵa kirgizdi hám polyak armiyasınıń qarsılıǵın jeńip, watanpárwarlar húkimetin awdarıp tasladı.
Fridrix Vil`gel`m II 1790-jılı Pol`sha menen awqam haqqındaǵı shártnamadan bas tarttı. Prussiya shártnamanı 3-may konstituciyadan keyin payda bolǵan jaǵday menen emes, aldınǵısı menen dúzgenligin sıltaw qılıp kórsetti. 3-may konstituciyasınıń kepili bolǵan Avstriya hám óz kepilliginen waz keshti. Bunıń ústine Fridrix Vil`gel`m II Franciyaǵa qarsı urıs ǵárejetleri Pol`sha esabınan qaplanbasa, bunday urısta qatnaspawın járiyaladı. Bul jaǵday Pol`shanıń ekinshi marte bólistiriliwin tezlestirdi. 1793-jılı 12-yanvar` kúni Rossiya menen Prussiya ortasında Pol`shanı ekinshi márte bóliw haqqındaǵı shártnamaǵa qol koydı. Prussiya áskerleri de Pol`shaǵa kirgizildi. Shártnamaǵa tiykarlanıp belorus hám ukrayn jerleriniń úlken bólimi Rossiyaǵa ótti. Prussiya Gdan`sk, Torun` hám ullı Pol`shanıń kalǵan bólimi Poznan` qalası menen qosıp alındı. Avstriya Pol`shanıń ekinshi márte bólistiriliwinde qatnaspadı. Ol revolyuciyalıq Franciya menen urısta bánt edi. Bunnan tısqarı Rossiya hám Prussiya Avstriyanıń Bel`giyanı Bavariyaǵa almastırıw rejesin qollap-quwatlawına wáde qıldı. Bunday zorlıqqa qarsı polyak xalqı milliy-azatlıq háreketin baslap jiberdi. Kóteriliske talantlı polyak siyasatshısı, Amerika ǵárezsizligi ushın urısta qatnasıwshılarınan, revolyucyalıq Franciyanıń húrmetli puqarası, arnawlı áskeriy bilim alǵan oficer Tadeush Kostyushko (1746-1817) basshılıq qıldı. Kóterilis 1794-jıl mart ayında baslanıp, onda qalalılar, shlyaxta ham diyqanlar qatnastı. Usı jılı «Pomeneck universalı» dep atalıwshı hújjet qabıl etildi, onda diyqanlardıń jeke azatlıǵı, bir jerden ekinshi jerge tosqınlıqsız ótiw huqıqı járiyalandı. Universal feodal-krepostnoy tártipler tiykarı bolǵan shlyaxtanıń jerge iyelik etiwdegi biytárepligin qorǵaǵan bolsa, shlyaxta oǵan narazlıǵın bildirdi. Bunnan narazı bolǵan diyxanlar kóteriliske qatnaspay qaldı. Nátiyjede kóterilis qararı belgili boldı. Pol`shaǵa kirgizilgen rus hám pruss áskerleri kóterlisti bastırdı. 1795-jılı 3-yanvar`da Peterburgta Rossiya menen Avstriya ortasında Pol`shanı 3-márte pútkilley bólip alıw xaqqında deklaraciyaǵa qol qoyıldı. Keyinshelik bul dekloraciyaǵa Prussiya qosıldı. Batıs Belorussiya Volın` jerleri hám Litva-Rossiyaǵa, Oraylıq Pol`sha Varshava qalası- Prussiyaǵa, kishi Pol`sha-Avstriyaǵa ótti.
1797-jıl Rossiya, Prussiya, Avstriya ortasında qol qoyılǵan Peterburg konvenciyası Rech` Pospolitanıń mámleket sıpatında qulawına alıp keldi. Pol`sha puqaralıǵı hám Pol`sha mamleketi menen baylanıslı barlıq yuridikalıq tusinikler biykar etildi. 1797-jılı Peterburg konvenciyasına Pol`sha koroli Stanislav Avgusttıń taxttan waz keshkenligi xaqqındaǵı 1795-jıl akt kórsetildi. Solay etip, 3 kúshli mámlekeler ortasında bólistiriliw aqıbetinde polyak xalqı qattı siyasiy hám milliy zulım astında qaldı. Bul Pol`shanıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy rawajlanıwına uzaq jıllar jaman tásirin kórsetti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
